کۆنترۆڵی قەیران چییە؟
چۆن دەکرێ به‌ڕێوه‌به‌رێتی‌و کۆنترۆڵی قەیران وەئەستۆ بگیردرێت؟
نووسین : بێهزاد خۆشحاڵی
وەرگێڕانی : جەمشید بەهرامی
وەرگێڕانی : جەمشید بەهرامی
لەو جیهانەی کە ئەمڕۆ تێیدا دەژین ،بواری ئاڵ و گۆڕ و گۆڕانکاری تا ئەو رادەیە بەپەلە، پێچاوپێچ، بنەڕەتی و پێش بینی بۆ نەکراوە، کە بە دڵنیاییەوە لە زۆرێک لە لایەنەکاندا بەرەوڕووی قەیران دەبینەوە. ئەم بابەتە زۆر جار بە دوو هۆکاری زۆر گرنگ تا سنووری زۆر مەترسیداریش بەرەو پێش دەچێت کە گرنگترینی، پێداگری گرووپێک لە دەورگێڕان(ئه‌کته‌رەکان) بۆ پاراستنی دۆخی هەنووکەیی و ئەوی تر، پێوەندی بە ڕۆڵگێڕانێکەوە هەیە کە لە چوارچێوەی بیرۆکەگەلی " کاردانەوەیی " یان "گوتاری به‌رامبه‌ر" زۆرجار هەمان رێگا هەڵدەبژێرن کە دڵخوازی دەورگێڕانی " پارێزەری دۆخی هەنووکە"یەو، یان راستەوخۆ بە هەمان رێگادا دەچن کە لە کاتێکی دیکەدا (پێشتر) یان لە شوێنیکی دیکە و هەروەها بە هەل یان دەرفەتگەلێکی دیکەوە سەرکەوتوو بوون(یان شکستی هێناوە). هەر بۆیە بەڕێوەبەران ناچارن تاکوو بە لە بەرچاوگرتنی جۆری کاریگەری قەیران لە سەر ژیانی مرۆڤ و کۆمەڵگاکانی مرۆیی، بە رێکخستنی سەرچاوەکان و هێزەکان تا ئەو جێگایەی کە دەکرێت ئەوانە پێش بینی بکەن تاکوو بەر بە روودانی ئەوانە بگرن و لە ئەگەری روودانی قەیران لەگەڵ ئەو مەترسیانەی کە بەدوای خۆیدا دەیهێنێت، بەربەرەکانێ بکەن و لە گه‌نجینه زانستی و ئەزموونیه‌کانی خۆیان لەم بەستێنەدا کەڵک وەرگرن.(بۆ درێژەی بابەت لێرە کرتە بکە)
بەڕێوەبەرانی پێشه‌نگ تێدەکۆشن بە کەڵک وەرگرتن لە ئەزموونەکانی قەیران لە پەنای دەستکەوتەکانی بەڕێوەبەرێتیی ستراتیژیک لە هەر چەشنە سەرهەڵدانی ئاکامی چاوەڕوان نەکراوو هەروەها کۆمەڵە هۆکارێک کە دەست دەدەنە دەستی یەک تاکوو ئەم ئاکامە چاوەڕوان نەکراوە بە دی بێت،خۆ بپارێزن.
قەیران چییە؟ قەیران لە پێناسەدا بە مانای یەک نەگرتنەوەی نێوان پێداویستی و سەرچاوەکانە. بەم مانایە کە لە دۆخی ئاسایی‌دا، هاوسەنگی لە نێوان پێداویستییەکانی کۆمەڵگا لە لایەک تواناییەکان و سەرچاوەکانی دی لە لایەکی دیکەوە بە دی دەکرێت، بەڵام بە بەدیهاتنی دۆخی قەیران کە دەتوانێت ئاکامی سەرهەڵدانی هەر چەشنە رووداوێکی چاوەڕوان نەکراو و پێشبینی نەکراوی ئاسایی و نائاسایی بێت، بە هۆی هەل و مەرجی تایبەت کە بە سەر کۆمەڵگادا دەسەپێت، چیتر هاوسەنگی نێوان پێداویستییەکان و سەرچاوەکان بەدی ناکەین.
قەیران لە بنەڕەتدا لە وشەی یۆنانی کرینۆن (krinon) وەرگیراوە، کە بە مانای خاڵی وەرچەرخان (بە تایبەت سەبارەت بە نەخۆشی) و هەروەها بە مانای سەرهەڵدانی مەترسی لە پێوه‌ندیی له‌گه‌ڵ پرسی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووریدایە.
پێڕستی وشە بەستێنی قەیرانی بە خاڵی وەرچەرخانی باشتر بوون یان خراپتر بوون مانا کردوەتەوە، کە لە واتای لێکدانەوەدا، دۆخێکی تایبەتە کە لە ئاکامدا دەتوانێت باش یان خراپ بێت. – بە پێی پێناسەی سەرەتایی، دەکرێ نیشانەیەکی دیکە بۆ قەیران وەدەست بخرێت کە دەکرێ لە پانتایی کۆمەڵگا و بەرپرسیارەتی لێکۆڵینەوەی لە سەر بکرێت. لەم پێناسە‌یه‌ی قەیراندا - رووداوی چاوەڕوان نەکراو،یان لە جێگای چاوەڕان نەکراو، یان رووداوی چاوەڕوان کراو بەڵام پێش‌گیری نەکراو، دەبێتە هۆی مەترسیدار بوونی داهاتی هەموو کۆمەڵگا، بەم هۆیە پێویستی بە ئیرادە و هەوڵی بە پەلەی بەرپرسان و پێشڕەوانە، بۆ رزگاری لە رووخانی کۆمەڵگا.
بەرپرسیارەتی قەیران : بە مانای گەڕاندنەوەی هاوسەنگی دووبارەی نێوان سەرچاوەکان و پێداویستیەکانە. دوای پێناسەی بەرپرسیارەتی قەیران دەبێت هۆکارگەلیک بخرێتە بەر باس کە وەک ئامرازەکانی زاڵ بوون بە سەر قەیران پێویستن یان بە واتایەکی دیکە بۆ گەڕاندنەوەی هاوسەنگی پێویستن. ئەمانە بریتین لە :
1- زۆر بوونی سەرچاوەکان
2- کەم بوونی پێداویستیەکان
3- جێگۆڕکێی پاڵپشتەکان ( بەڕێوەبەری قەیران )
بە پێی روانگەکانی پیرسۆن و کلایر، بەرپرسیارەتی قەیران برێتیە لە تێکۆشانی سیستماتیکی خاوەن مافەکان، بۆ پشتگیری لە قەیران یان رێنوێنی کاریگەر لە کاتی روودان.
بۆ ناسین و جیاکردنەوەی قەیران کە بە ئامانجی کەڵک وەرگرتن لە باشترین رێگە چارە، رەچاو دەکرێت دەبێت بە ناچار هەوڵی دابەش کردنیان بدرێت:
بۆ ناسین و جیاکردنەوەی قەیران کە بە ئامانجی کەڵک وەرگرتن لە باشترین رێگە چارە، رەچاو دەکرێت دەبێت بە ناچار هەوڵی دابەش کردنیان بدرێت:
پۆلێنبەندیی قەیرانەکان لە ڕووی "له‌ناکاو" یان "قۆناغ به قۆناغ" (ڕوودانیان):
هەندێک لە قەیرانەکان تێکڕایی خۆ دەردەخەن و کاریگەری تێکڕاییان لە سەر ئاقاری دەرکی و ناوەکی پێکهاتەکان دەبێت. ئەم قەیرانانە، قه‌یرانی له‌ناکاون.
لە بەرامبەر ئەم قەیرانانەدا، قەیرانگەلی قۆناغ به قۆناغ دەردەخەن کە لە کۆمەڵێک هۆکاری قەیرانساز پێک دێن و پاش ماوه‌یه‌ک په‌ره ده‌سێنن، لە کەشی دەورووبەر هێز وه‌ردەگرن و دوای گەیشتن بە ئاستی دەلاقەی کۆتایی، دەردەکەون. دەکرێ پێداگری لە سەر ئەوە بکرێت کە قەیرانەکانی تێکڕایی بە "تەقینەوەیی" و قەیرانەکانی قۆناغ به قۆناغ بە"رەوتی" ناوزەد بکرێت.
لە هەڵسەنگاندنی جۆری تێکڕایی و شێوەی قۆناغ به قۆناغ، دەکرێ ئاماژە بەم بابەتانە بکەین:
- قەیرانی تێکڕایی زۆر بە خێرایی پێک دێن،
- تا رادەیەکی کەم پێش بینی دەکرێن،
- راشکاوی و شه‌فافیه‌‌تیان سه‌نتراڵه،
- ئاشکران،
- لە رووداوێکی دیاردا تێکڕایی دەست پێدەکەن،
- لە کاتێکی نەگۆڕدا روو دەدەن،
- لە یەک‌نەگرتنەوەی پێکهاتە بە یەک لایەن یان لەگەڵ رێژەیەکی کەمی دەوروبەرەوە پێک دێن.
لە لێکدانەوەدا، قەیرانەکانی قۆناغ به قۆناغ بە شێوەیەکی پلە پلە و به‌کۆمه‌ڵ دەر دەکەون،
- تا رادەیەکی زۆر پێش بینی دەکرێن،
- ئاشکرا و روون نین،
- خاڵی دەستپێکیان جێگایەکی ئاستی دەلاقەی به‌راییه،
- بە تێپەڕ کردنی زەمان شیمانەی روودانیان زۆرتر دەبێت،
- لە یەک‌نەگرتنەوەی پێکهاتە بە چەندین لایەن لە دەوروبەرەوە پێک دێن.
تاڵکۆت پارسۆنز بە گرنگیدانی تەوا مانا بە دەستە واژەی قەیران لە وێنای نۆرمێکی کۆمەڵایەتی تایبەتمەندی‌گەلی خوارەوە بۆ جۆرناسیی قەیران دەخاتە بەر باس:
1- قەیرانگەلی خێرا: ئەم قەیرانانە خاوەنی هیچ هێمایەکی ئاگادار کردنەوە نین و پێکهاتەکانیش بۆ لێکۆڵینەوە و هەروەها بەرنامە داڕشتن بۆ دوور کردنەوەیان لە مەڕ ئەواندا، تواناییان نییە.
2- قەیرانگەلێک کە بە شیوەی قۆناغ به قۆناغ خۆ دەردەخەن: ئەم قەیرانانە بە هێوری پێک دێن. دەکرێ بوەستێنرێن و یان لە رێگای هەوڵی پێکهاتەیی سنووردار بکرێن.
3- قەیرانگەلی درێژەدار: ئەم قەیرانانە چەندین هەفتە، چەندین مانگ یان تەنانەت چەند ساڵ درێژەیان دەبێت. ستراتێژیگەلێک بۆ رووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ ئەم قەیرانانە لە دۆخی جیاوازدا پێوەندی بە زەختی کاتی، بەربلاو بوونی دەست بەسەردا گرتن، و رادەی گەورە بوونی ئەم رووداوانەوە هەیە.
دەکرێ لە سێ پێوانەی ئاستی هەڕەشە، زەختی کاتی، و گرژی رووداوەکان، لە پۆلێنبەندی و ناسینی قەیرانەکاندا کەڵک وەربگیرێت و دەکرێ لەم رێگایەوە بە بڕیاردەران نیشان بدرێت کە چ کات رووداوێک یان کێشەیەک دەتوانێ ببێت بە قەیران.
بەڵام کاتێک کە قەیران لە ئاستی وڵاتەکان و کۆمەڵگادا بە نیشانەگەلێکی تایبەتەوە روو دەدەن پیناسەکان زۆرجار بەربلاوتر دەبنەوە و هێمایەکی‌تر بە خۆوە دەگرن کە دەبنە هۆکارگەلێکی دیکە لە وێنەی پەرەسێنەری یان کەم‌کەرەوەی کاریگەری لە خود و لەگەڵ خۆیاندا.
لە پیناسەیەک کە لە قەیران لە کۆمەڵگا و وڵاتان‌دا روو دەدات دەبێت مانای کلاسیکی قەیران تا رادەیەک شی بکەینەوە. لە پێناسەیەکی ئاوەهادا بە پێی بەربڵاوی شوێن و رادەی کاریگەری چەندین فاکتەر ، دەکرێ بە شێوەیەکی پوخت بڵێین: قەیران بریتیە لە هەر چەشنە تێک چوونی هاوسەنگیەک لە کۆمەڵگادا کە زۆرتر بە هۆکاری سیاسی یان کۆمەڵایەتی یان ئابووری هاتووەتە ئاراوە و بە خەڵکی ئاشنا بووە و لە پێوەری هەواڵدا بۆ زۆربەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە دڵنگەرانی خولقێن بووە کە هەموانی لە ئاستی شیاوی وەدیهاتندا لە بەردەوامی لە ریک و پێکی و هێمنی‌دا بەرەو شوێنێکی نوێ و نەناسراو دەبات. ئاساییە کە هەرکام لە هۆکارگەلی سیاسی، ئابووری،کەلتوری یان کۆمەڵایەتی لە کاتی قەیراندا، بە هۆی گۆڕان لە فاکتەرەکانی بنەڕەتی تووشی نەبوونی هاوسەنگی دەبن.
جۆرەکانی قەیران : لە ئاستی کۆمەڵگاکاندا، وڵاتەکان و دەسەڵاتەکاندا، قەیرانەکان بەحەوت بەشەوە دابەش دەکرێن، ئەم دابەشکردنە بە پێی سەرچاوەی رووداوی قەیران خولقێنەوە پێک دێت.
قەیرانەکانی حەوت بەشی بریتین لە:
قەیرانەکانی حەوت بەشی بریتین لە:
- قەیرانەکانی زانیاری ( لە ناو چوونی زانیاریەکانی تاکەکەسی و نهێنی، زیان خولقێن و زانیاری دەزگای ئیلکترۆنیکی، پڕوپاگەندەی بێ بنەما )
- قەیرانەکانی ئابووری ( مانگرتنی کرێکاری، تێکدان، دابەزینی نرخەکان و بەرز و نزمی نرخی هاوبەشی )
- قەیرانەکانی دارایی ( ئاڵۆزی لە پیشە، لە ناو چوونی مەکینەکانی میکانیکی و ئیلیکترۆنیکی، مەوادی سەرەتایی و کارگە گرنگەکان )
- قەیرانەکانی مرۆیی ( لە دەست دانی بەرپرسان و فەرمانبەرە گرنگەکان، چوونە سەرەوەی نەهاتن بۆ سەر دەوام، زۆربوونی توند و تیژی و تێکدان )
- قەیرانەکانی ناوبانگ و نازناو ( ناوزڕاندی شەریکە، پڕوپاکەندە، خەسار گەیاندن بە ناوبانگی پێکهاتە )
- قەیرانەکانی سایکۆپاتیک ( شێتی )( تێکدان لە بەرهەمەکانی پێکهاتە، بەدیل گرتنی کەسەکان، گەنەکاری لە شوێنی دەوامدا )
- قەیرانەکانی سروشتی ( بوومەلەرزە، زریان ، ئاگر کەوتنەوە- رووداوە سروشتیەکان )
بەڵام چ تایبەتمەندیگەلیک دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی قەیران؟
1- ئاڵۆزی 2- پێوەندیدار بوون 3- رادەی سنووری له‌خۆگری 4- خێرایی 5- به‌رچاوڕوونی
قۆناغەکانی بەرپرسایەتی قەیران
بەرپرسایەتی قەیران لە سێ قۆناغی سەرەکی پیکهاتووە کە بریتین لە : بەرپرسایەتی بەر لە روودانی قەیران، لە کاتی روودانی قەیراندا،دوای روودانی قەیران
سێ چالاکی گونجاو بۆ بەرلە روودانی قەیران:
سێ چالاکی گونجاو بۆ بەرلە روودانی قەیران:
- پێکهێنانی گرووپی قەیران
- پێکهێنانی سناریۆیەک کە خراپترین لایەنی گونجاوی تێدا لە بەرچاو گیرابێت
- پێناسە کردنی شێوەی بەڕێوەبەری بۆ جێبەجێ کردنی چالاکیەکانی بەر لە روودانی قەیران
سێ چالاکی بنەمایی لە کاتی روودانی قەیران
- پێداگری لە سەر بڵاوەدانی هەواڵ و زانیاری کە خواستی هەموان بێت
- دەستنیشان کردنی کەسێک لە ژێر ناوی وتە بێژی پێکهاتە
- رەوانەکردنی راپۆرت و پەیامەکان بە شێوەی پڕۆفشناڵ لە راگەیاندنەکان
دوای روودانی قەیران دوو چالاکی بنەمایی دەبێ بە ئەنجام بگەیەندرێ:
- ناسینی هۆکارەکانی قەیران خولقێن بۆ کەڵک وەرگرتنی دواتر
- پێوەندی درووست کردن لەگەڵ خاوەن مافەکان بۆ ئاگا کردنەوەیان
لە کاتێکەوە کە قەیران (بە چۆنیەتی کۆمەلایەتی) لە سەرەتایەتی ترین قۆناخەکانیدا خۆ دەنوێنێ لە سەرەتادا دەبێ چی بکرێت:
1- ناسینی رێبەرەکان و بەرپرسەکان
2- تەیار کردنی خودو ئه‌وانی تر بۆ بەرەوڕوو بوونەوە لەگەڵ قەیران ( لەباری جەستەیی،لەباری دەروونی و لەباری کۆمەڵگا قەبووڵکردن لە قەیراندا )
3- دوابینی، راوێژ و پێناسە کردنی کۆمەڵێک لە زنجێرەی زەینی بۆ وه‌رگرتنی رێک و دیسیپلینی نوێ له بارودۆخی خولقاودا
4- کرداری به‌رامبه‌ر یان په‌رچه‌کرداری خێرا، نەک پەلە‌کردن‌و کاری هه‌سته‌کی
5- سەرنجدان بە‌و هۆکارانه‌ی ده‌توانن قەیران بخولقێنن، بایەخدان به‌و ئاکامانه‌ی لەوانەیە بە هۆی قەیرانەوە هاتبێته ئاراوه (یان لە ناو چووبێت)
6- بە پێی گۆڕانکاریە پێک هاتووەکان لە چاو سەردەمی پایەداری و یان گۆڕانکاریگەلێک کە دواتر پێک دێت.
7- برەوی زەینی و گوتاری ئاسەوارەکان، گۆڕانکاریەکان و ئاکامەکان بەدی هاتووە
8- خۆبواردن لە پەرت‌وپەلا بێژی و وێڵ بیرکردنەوە
9- خۆبواردن لە کردەی لاساری
10- لەبەرچاو گرتنی زنجیرەی گەورە و بچووکی لە کردەی هاوجەمعی‌دا
11- ناسینی هۆکارەکانی سەرهەلدانی قەیران
12- بەروارد کردنی زەینی خراپترین شێوەکانی شیمانەیی لە کاتی زۆرترین کاریگەری
13- خۆڕێکخستن بۆ رووبه‌ڕووبوونەوە لەگەڵ توند ترین شێوەیه‌ک که له‌وانه‌یه بێته ئاراوه
14- پڕوپاگەندەی پۆزه‌تیڤ بە مەبەستی خولقاندن و بزواندنی دەرروونی هەموان
15- ناسینی خاڵ بە خاڵی هەرەشەکان و هەلەکان
16- ناسینی هۆکارگەلێک کە بوونەتە هۆی سەرکەوتن لە بەرپرسیارەتی قەیراندا
17- ناسینی هۆکارگەلێک کە بوونەتە هۆی شکست
18- تۆمارکردنی بینراوەکان، راپۆرت‌گرتن،بێژانی ئاکامەکان
19- دوایین تۆماری ئاکامەکان
20- ئاراستەی راپۆرتەکان بە رێبەری پێکهاتە یان گرووپی بڕیاردەرەکان
21- ئاراستەی کورتەی کۆمەڵە پێشنیارەکان بە مەبەستی بەڕێوەبەری بە داهاتێکی کەمتر و بەڕێوەبەرایەتییەکی باشتر لە دۆخی هاوچەشنی داهاتوودا.
سەرچاوە: http://www.asoyroj.com/
ئەم بابەتە لە ژمارەی ( 30)ی گۆڤاری رۆشنگەری‌دا، ژمارەی " دەسەڵات و کۆمەڵگا " چاپ کراوە.
