۱۳۹۴/۱۰/۰۵

‌فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی ته‌له‌فیزیۆنی

فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی ته‌له‌فیزیۆنی
و: جه‌مشید به‌هرامی

له‌ ناوه‌ڕاسته‌کانی ده‌یه‌ی 1930دا وڵاته‌کانی ئاڵمان و به‌ریتانیا ده‌ستیان دایه‌ به‌رهه‌مهینان و بڵاوکردنه‌وه‌ی ‌فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی(دیکۆمێنتاری / به‌ڵگه‌فیلم) ته‌له‌فیزیۆنی (Television Documentary) بریتی له‌ پرۆگرامه‌ راسته‌وخۆکان و فیلمگه‌لی پێوه‌ندیدار به‌ هه‌واڵه‌کانه‌وه‌، هێدی هێدی ته‌له‌فیزیۆن هه‌م بووه‌ به‌رهه‌مهێنه‌ر و هه‌م بووه‌ ده‌زگایه‌کی بڵاوکردنه‌وه‌ی به‌هێزی ئه‌م جۆر فیلمانه. سه‌ره‌ڕای ‌ئه‌و سنووره‌ سیاسی و بازه‌رگانییانه‌ی که‌ له‌ زۆربه‌ی وڵاته‌کاندا به‌ سه‌ر ته‌له‌فیزیۆندا ده‌سه‌پێت، توانایی ئابووری و فه‌ننی ته‌له‌فیزیۆن ئه‌وه‌نده‌ زۆره‌ که‌ توانیویه‌تی له‌ به‌رهه‌مهێنان و به‌تایبه‌ت پیشاندانی فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌ییدا رۆڵی سه‌ره‌کی هه‌بێت، هه‌ر بۆیه‌ ته‌له‌فیزیۆن یه‌کێکه‌ له‌ گرنگترین هۆکاره‌کانی گه‌شه‌ی سینه‌مای به‌ڵگه‌نامه‌یی‌. ئه‌م گه‌شه‌یه‌ به‌س به‌ هۆی بڵاوکردنه‌وه‌ی خێرا و گشتگیربوونی ئه‌م میدیایه‌ نییه‌، به‌ڵکوو ته‌له‌فیزیۆن جۆراوجۆرییه‌کی له‌ فۆرم، تێکنۆلۆژیا و ره‌وتی دیکۆمێنت‌سازیدا پێکهێناوه‌. فۆرمگه‌لێک که تاکوو ئێسته‌‌، فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی ته‌له‌فیزیۆنی له‌ خۆ گرتووه‌ جۆراوجۆرن.
فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی تایبه‌ت به‌ هه‌واڵ 
ئه‌م جۆره‌ فیلمه‌ زۆرتر ده‌په‌رژێته‌ سه‌ر ئه‌و ته‌وه‌رانه‌ی که‌ له‌ روانگه‌ی تایبه‌ت به‌ هه‌واڵه‌وه‌ گرنگن، ئه‌م ته‌وه‌رانه‌ له‌وانه‌یه‌ لۆکاڵی(ناوچه‌یی) یان نه‌ته‌وه‌یی یان نێونه‌ته‌وه‌یی بن، ئه‌م جۆره‌ فیلمه‌ به‌ڵگه‌نامه‌ییانه‌‌ زۆرتر به‌ شێوه‌ی زنجیره‌ی ته‌له‌فیزیۆنین و بڵاو کردنه‌وه‌ و پیشاندانییان له‌ رێگای کاناڵه‌ ته‌له‌فیزیۆنییه‌کانه‌وه‌یه‌.(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۸/۲۴

فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی و فیلمی چیرۆکی

فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی و فیلمی چیرۆکی
و: جه‌مشید به‌هرامی


هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای هاتنه‌ ئارای هونه‌ری سینه‌ماوه‌ تاکوو ئێسته‌ پێناسه‌گه‌لی جیاواز و جۆراوجۆر بۆ فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی کراوه‌، هه‌ر بۆیه‌ لێره‌دا ئاوڕێک‌ له‌ هه‌ندێ له‌و پێناسانه‌ ده‌ده‌ینه‌وه‌.
جان گریه‌رسۆن(John Grierson)، سینه‌ماکاری به‌ریتانیایی که‌ هه‌ندێ که‌س به‌ باوکی سینه‌مای به‌لگه‌نامه‌یی ناوزه‌دی ده‌که‌ن به‌م شێوه‌یه‌ پێناسه‌ی فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی کردووه‌: "راپۆرت و راڤه‌ی ئافرێنه‌رانه‌ی راسته‌قینه‌"پار لۆرێنز(Pare Lorenz)، سینه‌ماکاری ناسراوی ئه‌مریکایی و به‌رهه‌مهێنه‌ری فیلمه‌کانی "خیشێک که‌ ده‌شته‌کانی کێڵا"(The Plow that Broke the Plains) و "رووخانه‌"(River)؛ فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی به‌ فیلمێک ده‌زانێت که‌ هۆکاره‌کانی "درام"ی تێدا بێت. پاول رۆتا(Paul Rotha)، سینه‌ماکاری به‌ریتانیایی و نووسه‌ری چه‌ند کتێب سه‌باره‌ت به‌ فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی له‌وانه‌: "فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی"  و "چاوخشاندنێک به‌ سینه‌مادا له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تاکوو ئێستا"؛ به‌م شێوه‌یه‌ فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی پێناسه‌ ده‌کات: "فیلمێک که‌ به‌ له‌به‌رچاوگرتنی باروودۆخی کۆمه‌ڵایه‌تی، ژیانی راسته‌قینه‌ی خه‌ڵک به‌ شێوه‌یه‌کی ئافرێنه‌رانه‌ نیشان ده‌دات.
"ئاکادیمیای هونه‌ر و زانسته‌ سینه‌ماییه‌کانی ئه‌مریکا"ش به‌م شێوه‌یه‌ فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی پێناسه‌ ده‌کات: "فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی فیلمێکه‌ که‌ توێژینه‌وه‌ و به‌دواداچوون بۆ ته‌وه‌ره‌ مێژوویی، کۆمه‌ڵایه‌تی، زانستی و ئابوورییه‌کان ده‌کات. فیلمهه‌ڵگرتنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه‌یی له‌ کاتی روودانی رووداوه‌کان یان دواتردا به‌ هۆی دووباره‌سازی رووداوه‌کانه‌وه‌ به‌ ئه‌نجام ده‌گات، له‌م جۆره‌ فیلمه‌دا، گرنگایه‌تی ناوه‌ڕۆکی راسته‌قینه زۆرتره‌‌ له‌ ناوه‌ڕۆکی سه‌ر‌قاڵکردن.(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۷/۱۱

یه‌که‌مین سینه‌ما، تیۆری سینه‌ما له‌ روانگه‌ی ئه‌فلاتوونه‌وه!‌

یه‌که‌مین سینه‌ما، تیۆری سینه‌ما له‌ روانگه‌ی ئه‌فلاتوونه‌وه!‌
و:جه‌مشید به‌هرامی

ئاماژه‌(وه‌رگێڕی کوردی)‌: "پێویسته‌ خوێنه‌ر بۆ تێگه‌یشتن له‌م بابه‌ته،‌ له‌ هێماچیرۆکه‌کانی ئه‌فلاتوون(ئه‌شکه‌وت و هێڵ) تێبگات که‌ له‌ کتێبی "کۆمار"ی ئه‌فلاتووندا گه‌ڵاڵه‌ کراوه‌ و باسی لێوه‌کراوه‌.
هێماچیرۆکی ئه‌شکه‌وت ئاماژه‌یه‌ به‌ ئه‌مه‌ی که‌ ئه‌م جیهانه‌ سێبه‌رێکه‌ له‌ جیهانی حه‌قیقی که‌ هه‌مان جیهانی گشتی و ئایدیای ئه‌فلاتوونه‌، و فه‌یله‌سووف ته‌نیا که‌سێکه‌ که‌ ده‌توانێت له‌ جیهانی حه‌قیقی بگات.
سه‌ره‌تا ئه‌شکه‌وتێک بهێننه‌ پێش چاو که‌ له‌ودا خه‌ڵکانێکی کۆت و به‌ند کراو، و به‌ستراوه‌ به‌ دیواری ئه‌شکه‌وته‌که‌وه‌‌، به‌ جۆرێک هه‌میشه‌ روویان له‌ دیواری رووبه‌ڕووه‌ و هیچکات چاویان له‌ پشت‌سه‌ری خۆیان نه‌کردووه‌، له‌ پشتی ئه‌م خه‌ڵکه‌ کۆت و به‌ند کراوه‌وه‌ ئاگرێک رۆشنه‌ و له‌ پێش ئه‌م ئاگره‌دا په‌یکه‌رگه‌لێک بوونی هه‌یه‌ و کاتێک که‌ ده‌جووڵێنه‌وه‌ سێبه‌ره‌کانیان ده‌که‌وێته‌ سه‌ر دیواری به‌رامبه‌ر. له‌ راستیدا ئه‌م په‌یکه‌رانه‌ هه‌مان بیر و بڕوای ئه‌م خه‌ڵکانه‌یه‌ که‌ سێبه‌ره‌کانیان ده‌که‌وێته‌ سه‌ر دیواره‌که‌. له‌ ناکاو کۆت و به‌ندی یه‌کێک له‌و که‌سانه‌ که‌ به‌ره‌وڕووی دیواره‌که‌ دانیشتوون، ده‌چڕێت و ئه‌و که‌سه‌ ئاوڕێک له‌ دواوه‌ ده‌دات و پشت‌سه‌ری خۆی ده‌بینێت و دواتر له‌ ئه‌شکه‌وته‌که‌ ده‌ڕواته‌ ده‌ره‌وه‌؛ ئه‌و تێده‌گات که‌ حه‌قیقه‌ت چشتێکه‌ جگه‌ له‌وه‌ی که‌ له‌ ناوه‌وه‌ی ئه‌شکه‌وته‌که‌دا بوونی هه‌بووه‌. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۷/۰۲

سینه‌مای نازی و پڕوپاگاندای ئایدۆلۆژیک

سینه‌مای نازی و پڕوپاگاندای ئایدۆلۆژیک
و: جه‌مشید به‌هرامی

کاتێک وشه‌ی کولتوور ده‌بیسم خێرا ده‌ست بۆ چه‌ک ده‌به‌م.(گۆبڵز)
به‌ پێی روانگه‌ی رێبه‌ران و کاربه‌ده‌ستانی ده‌سه‌ڵاتی رایشی سێهه‌م(ئاڵمان له‌ سه‌رده‌می هیتله‌ردا)، به‌رهه‌مهێنانی فیلمێکی سینه‌مایی به‌ قه‌د به‌رهه‌مهێنان و دابین کردنی ئامراز و که‌ره‌سته‌کانی شه‌ڕ گرنگایه‌تی هه‌بوو. هونه‌رمه‌ندی ئافرێنه‌ری بواری‌ سینه‌ما، خزمه‌تی ئیجباری نیزامی، یان خزمه‌ت له‌ یه‌که‌ کرێکارییه‌کانی به‌ره‌ی شه‌ڕی له‌ کۆڵ ده‌که‌وته‌وه‌. ئه‌م خاڵه‌ جێگای سه‌رنجدانه‌ چونکوو له‌ کاتێکدا بۆ خزمه‌ت له‌ "ئه‌رته‌شی ئه‌ڵمانی نازی" و رێکخراوه‌کانی یارمه‌تیده‌ری به‌رگری شاره‌کان له‌ به‌رامبه‌ر هێرشه‌ سێ لایه‌نه‌کانی هاوپه‌یماناندا، ته‌نانه‌ت مێرمنداڵانی 15 ساڵ خۆیان ناونووس ده‌کرد، بۆ هونه‌رمه‌ندان ئیمتیازگه‌لێکی له‌و چه‌شنه‌ له‌ به‌رچاوده‌گیرا. له‌ کاتێکدا که‌ هێزی مرۆیی ژنان و پیاوانی ئه‌ڵمانی هێدی هێدی به‌ره‌و لاواز بوون ده‌چوو، ئه‌ستێره‌کانی سینه‌ما و شانۆی ئه‌ڵمان بارودخێکی تایبه‌تیان هه‌بوو که‌ ئه‌و دۆخه‌ به‌ درێژایی ساڵه‌کانی شه‌ڕ درێژه‌ی هه‌بوو.
ته‌نانه‌ت کاتێک که‌ شه‌ڕی جیهانی دووهه‌م گه‌یشته‌ گرژترین ئاستی خۆی، فیلمسازانی ئه‌ڵمانی، هێشتاکه‌ له‌ ستدیۆکانی "ئوفا" له‌ "نۆی بابلزبێرگ"ی شاری میۆنشێن و له‌ ستدیۆکانی "بارراندۆف" له‌ نزیکی شاری پراگدا سه‌رقاڵی به‌رهه‌مهێنانی سینه‌مایی بوون. ده‌رهێنه‌رانێک له‌ وێنه‌ی "گۆستاڤ ئۆچیکی"، "هانز شتاینهۆف"، "هێلمووت کوتنر"، "ویت هارلان"، "وڵفگانگ لیب ناینێر"، قه‌د وازیان له‌ دروست کردنی فیلم بۆ خه‌ڵکی ئاڵمان و هاوپه‌یمانه‌کانیان و چه‌ند وڵاتی بێلایه‌ن، نه‌هێنا.(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۶/۱۴

نامه‌یه‌ک بۆ ئالان

نامه‌یه‌ک بۆ ئالان
نووسینی: نادیا مایه‌ر*
وه‌رگێڕان له‌ ئاڵمانییه‌وه‌: جه‌مشید به‌هرامی


ئالانی خۆشه‌ویست؛
دوێنێ وێنه‌یه‌کی تۆ له‌ رۆژنامه‌دا بوو، له‌ هه‌موو رۆژنامه‌کاندا، تۆ ‌له‌ که‌ناراوه‌کانی(ده‌ریای ناوه‌ڕاست) بۆدرومی تورکیا راکشابووی، تۆ خنکابوویت هه‌ر وه‌ک غالیبی برات و رێحانی دایکت، ئه‌مێستاکه‌ هه‌موو دنیا تۆ ده‌ناسێت.
پاره‌که‌ تۆ و بنه‌ماڵه‌که‌ت له‌ شاری "کۆبانێ"ی سووریاوه‌ هه‌ڵاتبوون، ئێوه‌ کوردن و ناچار بوون له‌ ده‌ستی پیاوه‌ تووڕه‌ و تاوانباره‌کانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی هه‌ڵبێن. من خوێندمه‌وه‌ که‌ گوایه‌ پوورێکت له‌ کانادایه‌. ئه‌و له‌ بیست ساڵ له‌مه‌پێشه‌وه‌ له‌وه‌ێ ژیان ده‌کات.
هیچ چه‌شنه‌ بۆمبێک بوونی نییه‌، مرۆڤ نابێت ترسی هه‌بێت که‌ پیاوانێک به‌ ده‌مامکگه‌لێکی ره‌شه‌وه‌ بێن و دایه‌ له‌گه‌ڵ خۆیان ببه‌ن یان بابه‌ له‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌دا بده‌نه‌ به‌ر ده‌ستڕێژ و بیکوژن؟!(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۶/۰۸

"په‌یڤێک بۆ فواد‌"

"په‌یڤێک بۆ فواد‌"
جه‌مشید به‌هرامی

له‌و کاته‌وه‌ که‌ باڵی بیرم چاوی ترووکاندووه‌‌ تۆ فوادی، فوادی من، فوادی ئه‌و فوادی ئێمه‌... تۆ فوادی، فوادی نێو بیروه‌ری دایکانی من، تۆ فوادی نێو قاپی سه‌ر ره‌فه‌ی ماڵه‌کانی، تۆ فوادی وره‌ و هێز و گوڕی...
تۆ؛ تۆی ئه‌م چیا پچڕ پچڕه‌، تۆی نیشتمانی به‌ سنوور ته‌نراو، تۆی داربه‌ڕووه‌کانی ئه‌م نیشتمانه‌، تۆی وره‌ی چه‌که‌کانی به‌رگری ئه‌م هه‌واره‌، تۆی هه‌نسکه‌ تاقه‌ت پڕووکێنه‌کانی بێ تۆیی که‌ پڕن له‌ تۆ...
تۆ، تۆی ئه‌ستێره‌، تۆی مانگ، تۆی هاوڕێی رێبوارانی هه‌ورازه‌ باڵابه‌رزه‌کان، تۆی چه‌ک له‌ ده‌ست، تۆی ئه‌وین و حه‌زی چراکانی ئاسمانی سه‌ر نیشتمان، تۆی بوخچه‌ گرێدراوه‌کانی قاسپه‌ی که‌وه‌کانی نیشتمان که‌ لێوانلێون له‌ ئه‌وینی تۆ...
تۆ؛ تۆی جووتیار و باران و کۆلکه‌زێڕینه‌، تۆی سمڵ و مێخه‌کبه‌ندی سه‌ر سینگی دایه‌، تۆی وره‌ و ئازاری رێ، تۆی هه‌ڵاڵه‌برمه‌ی کوێستانی نیشتمان، تۆی هه‌موو گوڵه‌کانی نیشتمان که‌ ساڵانێکه‌ ئاوێته‌ن به‌ بۆنی تۆ...
زۆر له‌ مێژه‌ تۆ ده‌ناسم، فواد ده‌ناسم، فواد هاوڕێی هزری منداڵی تا ئێسته‌مه‌، فواد هانده‌ری نێو زیندان و سیاچاڵه‌کانه‌ ئه‌و کاته‌ی دوای ئه‌شکه‌نجه‌ له‌ نێو سلووله‌که‌ت پاڵت به‌ دیواره‌که‌وه‌ داوه‌ و چاو ده‌نووقێنی و ئه‌و ده‌بێته‌ میوانت، دێت و ده‌بێته‌ میوانی خولیای نێو سلووله‌که‌ت، دێت و له‌ ئامێزت ده‌گرێ و ده‌ڵێ خۆڕاگر به‌، خۆڕاگر به‌...  
من فوادم له‌ نێو چرکه‌ چرکی کاتژمێرکه‌ی سه‌ر دیواره‌که‌دا بینی ئه‌و کاته‌ی که‌ گوێم بۆ ته‌قه‌تفه‌نگه‌کانی به‌رگری نێو گونده‌که‌ رائه‌دێرا؛ ئه‌و کاته‌ی قڵپه‌ی گریانی دایه‌ به‌ "ئاخ رۆڵه‌ فواد گیان"ـه‌وه‌ ده‌ستی پێده‌کرد، ئه‌و کاته‌ی که‌ چه‌ک له‌ شانه‌ پرچ درێژه‌که‌ دیاری له‌ فواده‌وه‌ بۆ هێنابووین...
من فوادم له‌ کۆڵانه‌ تاریکه‌کانی بیرمدا دۆزیه‌وه‌ ئه‌و کاته‌ی که‌ په‌یڤێک کوێره‌رێگاکانی بۆم روون ده‌کرده‌وه‌، ئه‌رێ ئه‌و بوو، ئه‌و فواد بوو، به‌ بزه‌یه‌که‌وه‌ وانه‌ی خۆشه‌ویستی وڵاتی پێده‌به‌خشیم...
من فوادم له‌ نێو رۆژنامه‌ و کتێبدا نه‌ناسی، من فوادم به‌ شریخه‌ی چه‌کی باڵابه‌رزه‌ چه‌ک له‌ شانه‌کانی ئه‌م وڵاته‌وه‌ ناسی، من فوادم له‌ بزه‌ی پرچی کچه‌ پێشمه‌رگه‌که‌وه‌ ناسی که‌ باسی فوادی بۆ ده‌کردم، من فوادم به‌ بۆنی سینگی دایکی نیشتمانه‌وه‌ ناسی، کاتێک که‌ بۆ فواد هه‌ڵده‌قرچا...(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۵/۲۵

شه‌پۆلی نوێی سینه‌مای فه‌ڕانسه‌

شه‌پۆلی نوێی سینه‌مای فه‌ڕانسه‌
و:جه‌مشید به‌هرامی

ساڵی 1959 بۆ ره‌خنه‌گرانی فیلمی گۆڤاری "کایه‌ دۆ سینه‌ما" له‌ فه‌ڕانسه‌ ساڵێکی پڕ ده‌ستکه‌وت بوو: "فرانسوا ترۆفۆ" وه‌ک باشترین ده‌رهێنه‌ر بۆ ده‌رهێنانی فیلمی "400 زه‌ربه‌(لێدان) " دیاریکرا( "400 زه‌ربه‌(لێدان) " له‌ زمانی فه‌ڕانسه‌ویدا ئاماژه‌یه‌ به‌ گه‌ڕاڵی و رابواردن و خۆش گوزه‌رانی له‌ نێو شاردا).
پێشتر "ترۆفۆ" له‌ وێنه‌ی ره‌خنه‌گرێک به‌ هۆی ره‌خنه‌ توند و راشکاوه‌کانییه‌وه‌ ناسرابوو. ته‌کنیکێکی به‌هێزی سینه‌مایی له‌ فیلمی "چوارسه‌د زه‌ربه‌"دا نه‌ده‌بینرا، هه‌روه‌ها تێیدا له‌ دیکۆره‌ زه‌بلاحه‌کان و ئه‌کته‌ره‌ ناسراوه‌کان که‌ڵک وه‌رنه‌گیرابوو، به‌ڵکوو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی بریتی بوون له‌: بودجه‌ی که‌م، فیلم هه‌ڵگرتنه‌وه‌ له‌ لۆکه‌یشنی راسته‌قینه‌ -به‌دوور له‌ ستۆدیۆ- که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ رووناکی ئاسایی و ئه‌کته‌ره‌ نه‌ناسراوه‌کان.
ره‌خنه‌گرانی گۆڤاری "کایه‌ دۆ سینه‌ما" له‌ ساڵی
1951ـه‌وه‌ رێگه‌یه‌کیان گرتبووه‌ به‌ر که‌ به‌ دژبه‌ری ره‌خنه‌گرانی سینه‌مایی دیکه‌ ده‌ناسرا: به‌رگری له‌ فیلمسازه‌ دانه‌ره‌ ئه‌مریکییه‌کان که‌ ره‌خنه‌گرانی دیکه‌ به‌رهه‌مه‌کانیان به‌ قوتووه‌ کونسێروه‌ هالیوودییه‌کان شوبهاندبوو. گۆڤاری "کایه‌ دۆ سینه‌ما" هه‌روه‌ها به‌رگری له‌ فیلمسازه‌ دانه‌ره‌ فه‌ڕا‌نسه‌ییه‌کان ده‌کرد که‌ سه‌رنجی ره‌خنه‌گرانی سینه‌ماییان به‌ لای خۆیاندا رانه‌کێشابوو، هه‌روه‌ها دژایه‌تییان له‌گه‌ڵ فیلمسازانی کلاسیکی فه‌ڕانسه‌ییدا ده‌کرد. ده‌توانین پوخته‌ی تیۆری ره‌خنه‌گرانی "کایه‌ دۆ سینه‌ما" به‌م شێوه‌یه‌ باس بکه‌ین: له‌ سینه‌مادا –هه‌روه‌ک چیرۆکنووسی، شێوه‌کاری و شێعر- خولقێنه‌ری به‌رهه‌م به‌س یه‌ک که‌سه‌. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۴/۰۷

ژنان و سینه‌ما

ژنان و سینه‌ما 
و: جه‌مشید به‌هرامی

(ئاماژه‌: ئه‌م بابه‌ته‌ ئاوڕ له‌ یه‌که‌مین ژنه‌ سینه‌ماکاره‌کان ده‌داته‌وه‌ که‌ جێ‌په‌نجه‌یان له‌ مێژووی سینه‌مادا دیاره‌.)
هه‌ر له‌ ساڵه سه‌ره‌تاییه‌کانی سه‌رهه‌ڵدانی پیشه‌ی سینه‌ما له‌ کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده‌، ژنان به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی له‌ پێڕستی هۆکاره‌کانی فیلمسازیدا بوونیان نه‌بوو، هه‌ڵبه‌ت نابێت له‌ بیری بکه‌ین که‌‌ به‌شه‌ ناپیشه‌ییه‌کانی دیکه‌ له‌ وێنه‌ی دیزانی سه‌حنه‌ و گریم(میکیاج) یان یاریده‌ده‌ری به‌رهه‌مهێنان تا راده‌یه‌کی زۆر تایبه‌ت به‌ ژنان بوو. به‌م حاڵه‌شه‌وه‌ لێکۆڵینه‌وه‌ نوێیه‌کان نیشانده‌ری ئه‌وه‌ن که‌ رۆلی ژنان له‌ سینه‌مای ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا، ئه‌وه‌نده‌ش بێ‌بایه‌خ نه‌بووه‌ و هه‌ندێک له‌و ژنانه‌ په‌رژاونه‌ته‌ سه‌ر ده‌رهێنان، به‌رهه‌مهێنان، مۆنتاژ، سیناریۆنووسی و راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ له‌ سه‌ر ره‌وتی به‌رهه‌مهێنانی فیلمدا کاریگه‌رییان بووه‌.

به‌پێی ئه‌و سه‌نه‌د به‌ڵگه‌نامانه‌ی که‌ له‌ به‌رده‌ستدایه‌ یه‌که‌مین ژنه‌ فیلمسازه‌کان فه‌ڕانسه‌وی و ئه‌مریکایی بوون. دوو ده‌ورگێڕی به‌ناوبانگی هالیوود، واته‌ "مێری پیکفۆرد" و "لیلین گیش"، کاری ده‌رهێنانیشیان کردووه‌؛ به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی که‌ ده‌رهێنه‌ری کاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر ده‌نگیان(وه‌ک ده‌ورگێڕ) دانه‌نێت درێژه‌یان به‌ کاری ده‌رهێنان نه‌داوه‌ و سه‌ریان لێناوه‌ته‌وه‌.
فه‌ڕا‌نسه‌ییه‌کان شانازی به‌ ناساندنی یه‌که‌مین ده‌رهێنه‌ری ژنی دنیاوه‌ ده‌که‌ن که‌ خه‌ڵکی فه‌ڕانسه‌ بووه‌، "ئالیس بلاشه‌" یه‌که‌مین ژنی ده‌رهێنه‌ری مێژووی سینه‌مایه‌ که‌ سه‌ره‌تا له‌ رێگای کارکردن بۆ کۆمپانیای گۆمۆن (کۆمپانیای به‌رهه‌مهێنانی کامێرا)، توانی ده‌ستی به‌ ئامرازه‌ پێویسته‌کانی فیلمسازی رابگات. ئه‌و له‌ ساڵی
1896 به‌ کورته‌ فیلمی یه‌ک ده‌قه‌یی "فریشته‌ی باش له‌ کێڵگه‌ی که‌له‌رم" ده‌ستی به‌ ده‌رهێنانی فیلم کرد و پێی وابوو که‌ ئه‌م فیلمه‌، یه‌که‌مین "فیلمی چیرۆکی" دنیایه‌. بلاشه‌ دوای یازده‌ ساڵ کارکردن به‌ هۆی درێژه‌دانی کاری سینه‌ما له‌ فه‌ڕانسه‌وه‌ بۆ ئامریکا کۆچی کرد. له‌ ئه‌مریکادا سیناریۆگه‌لێکی زۆری نووسی و درێژه‌ی به‌ ده‌رهێنه‌ری و به‌رهه‌مهێنانی فیلم‌دا (له‌وانه‌: فیلمی "له‌ ساڵی 2000" که‌ ژنان وه‌ک فه‌رمانڕه‌وایانی جیهان به‌رجه‌سته‌ ده‌کاته‌وه‌). (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۳/۲۰

سینه‌ما، کۆماری ئیسلامی و کوردستان(به‌شی دوو)

سینه‌ما، کۆماری ئیسلامی و کوردستان(به‌شی دوو)
جه‌مشید به‌هرامی

به‌گشتی ده‌توانین سینه‌ما له‌ ئێراندا به‌ دوو ده‌سته‌وه‌ دابه‌ش بکه‌ین:
1- سینه‌مای سه‌ربه‌خۆ 2- سینه‌مای حکوومی
سینه‌مای سه‌ربه‌خۆ
ئه‌م جۆره‌ سینه‌مایه‌ ئه‌و به‌رهه‌مه‌ سینه‌ماییانه‌ له‌ خۆ ده‌گرێت که‌ به‌ هه‌وڵی فیلمسازانی سه‌ربه‌خۆ چێ‌ده‌کرێ، و له‌ رووی ناوه‌رۆکه‌ زۆرتر ده‌په‌رژێنه‌ سه‌ر ته‌وه‌ره‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان، که‌ زۆرجاریش به‌ر تیغی سانسۆڕ ده‌که‌ون. هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای ده‌سه‌ڵاتی کۆماری ئیسلامی‌یه‌وه‌ سه‌ره‌ڕای بێ بایه‌خ کردنی ئه‌م جۆره‌ سینه‌مایه‌ و سانسۆڕ و زه‌بر و زه‌نگ له‌ به‌رامبه‌ر سینه‌ماکاراندا، له‌ ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌ی سینه‌مای حکوومیدا‌ کۆمه‌ڵێک سینه‌ماکاری سه‌ربه‌خۆ ده‌ستیان دایه‌ به‌رهه‌مهێنانی به‌رهه‌مگه‌لی به‌نرخ که‌ تا ئێسته‌ش به‌رده‌وام بوون،له‌و سینه‌ماکارانه‌ ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ که‌سانێک وه‌ک: ئه‌میر نادری، داریوش مهرجویی، عه‌باس کیارۆسته‌می، به‌هرام به‌یزایی، جه‌عفه‌ر په‌ناهی، ئه‌سغه‌ر فه‌رهادی، به‌همه‌ن قوبادی و... بکه‌ین.
سینه‌مای حکوومی
سینه‌مای حکوومی ئه‌و به‌رهه‌مه‌ سینه‌ماییانه‌ له‌ خۆ ده‌گرێت که‌ وه‌ک ئامرازێک له‌ خزمه‌تی ئۆرگاسمی ئایینی و پڕوپاگاندای کۆماری ئیسلامیدایه‌ و بنه‌ماکه‌ی درۆ و پڕوپاگانده‌یه‌؛ له‌ ئێراندا خوێندنه‌وه‌ی ئیسلامی شێعه‌ وه‌ک ئۆختاپووس به‌ سه‌ر ته‌واوی دام و ده‌زگاکانی پێوه‌ندیدار به‌ هونه‌ر‌دا باڵی کێشاوه‌، سینه‌ماش وه‌ک جۆرێکی هونه‌ری ده‌بێت له‌ خزمه‌تی ئامانجه‌کانی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتدا بێت.(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۳/۱۱

"ده‌مامکی کێله‌شین"

"ده‌مامکی کێله‌شین"
جه‌مشید به‌هرامی

گۆیا ئۆڵترا چه‌پێک! له‌ بابه‌تێکدا له‌ ژێر ناوی "ئه‌ردۆغان له‌ کێله‌شین" په‌رژاوه‌ته‌ سه‌ر "رۆشتنه‌وه‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران" بۆ سنووره‌کانی رۆژهه‌ڵات-باشوور به‌ گشتی و "رۆشتنه‌وه‌ی ئه‌و حیزبه‌ بۆ کێله‌شین و رووداوه‌که‌ی کێله‌شین" به‌تایبه‌تی –ئه‌و کێله‌شینه‌ی که‌ هه‌ڵکه‌وته‌ی جوگرافیاییه‌که‌ی سنووری رۆژهه‌ڵات-باشووره‌ و پارتی کرێکارانی کوردستانی تورکییه‌(پێ‌کاکا) هه‌رێمی سه‌ربازی! تێدا دامه‌زراندووه‌ خۆی کردوه‌ته‌ کوێخا و پارێزه‌ری ئه‌و ناوچه‌یه‌-.
ئه‌م قه‌ڵه‌م به‌ده‌سته‌ چه‌په‌! هه‌ر له‌ سه‌ردێڕی بابه‌ته‌که‌وه‌ خۆی یه‌کلا کردوه‌ته‌وه‌ و زۆر روونه‌ ده‌یهه‌وێت چی بدات به‌ خوێنه‌ر، ئه‌و به‌ ئاوڕدانه‌وه‌ له‌ شه‌ڕی نێوان "پێ‌کاکا" و حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران هه‌ر له‌ سه‌ر دێڕه‌وه‌ ئاماژه‌ ده‌کات‌ که‌ ‌ ئیراده‌ و ئه‌مری ئه‌ردۆغان بوه‌ته‌ هۆی رووداوه‌که‌ی کێله‌شین واته‌ پشتبه‌ستن به‌ هه‌مان لێکدانه‌وه‌ی ئه‌و بلۆکبه‌ندییه‌ی که به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌مرپێکراو له‌ وێنه‌ی به‌خشنامه‌یه‌کی نێوخۆیی-حیزبی(پێ‌کاکا) له‌ هه‌ڵوێستی تاکه‌ تاکه‌ی ئه‌ندامان و لایه‌نگرانی پێ‌کاکادا ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌. ئه‌م نووسه‌ره‌یش له‌ سوێنگه‌ و پێگه‌ی پێ‌کاکاوه‌، لێکداونه‌وه‌ و بۆچوونه پێشتره‌کانی پێ‌کاکا له‌ مه‌ڕ ئه‌م بابه‌ته‌ دووپات ده‌کاته‌وه‌ و هیچی‌تر. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۲/۳۰

سینه‌ما، کۆماری ئیسلامی و کوردستان(به‌شی یه‌ک)

سینه‌ما، کۆماری ئیسلامی و کوردستان(به‌شی یه‌ک)
جه‌مشید به‌هرامی

"درۆ هێنده‌ دووپات بکه‌ره‌وه‌ تاکوو ببێته‌ راسته‌قینه"
‌(گۆبڵز وه‌زیری ڕایش بۆ پڕوپاگاندا و رۆشنگه‌ری له‌ سه‌رده‌می هیتله‌ردا)
پوخته‌ی باس:
هونه‌ر بۆ هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌ سه‌ره‌ڕۆ و ناڕه‌واکان چه‌مکێکی یاساخه‌، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ له‌ خزمه‌تی ده‌سه‌ڵاتدا بیت، لایه‌نی کارکردی هونه‌ر له‌ روانگه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌کانه‌وه بایه‌خی پێده‌درێت و به‌ هیچ چه‌شنێک ئاوڕ له‌ جه‌وهه‌ره‌ی سه‌ره‌کی هونه‌ر واته‌ لایه‌نی جوانیناسانه‌ی نادرێته‌وه‌، به‌ گشتی هونه‌ره‌جوانه‌کان ناچێته‌ بازنه‌ی گوشه‌نیگای ده‌سه‌ڵاته‌وه‌، لێره‌دایه‌ که‌ دژایه‌تی ده‌سه‌ڵات له‌گه‌ڵ هونه‌ردا به‌رجه‌سته‌ ده‌بێته‌وه‌.
هونه‌ری کارکردی له‌ راستای ئامانجی ده‌سه‌ڵاتدا له‌ په‌نای دژایه‌تی کردن له‌گه‌ڵ هونه‌ره‌ جوانه‌کاندا سه‌ره‌کیترین که‌ڵکه‌ڵه‌ی هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌کانه‌، له‌م که‌ڵکه‌ڵه‌یه‌دا خوێندنه‌وه‌ی هونه‌ر بۆ هونه‌ر هیچ جێگایه‌کی نییه‌ و بایه‌خ به‌ خوێنده‌وه‌ی "هونه‌ر له‌ خزمه‌تی‌ ده‌سه‌ڵات"دا ده‌درێت. ‌سینه‌ماش وه‌ک جۆرێکی هونه‌ری و له‌ هه‌مان کاتیشدا وه‌ک هونه‌رێکی دیداری له‌ ده‌ره‌وی ئه‌م خوێندنه‌وه‌ نییه‌ و به‌ڵکوو وه‌ک هه‌ستیارترین هونه‌ر زۆرتر له‌ ژێر چاوه‌دێری‌دایه‌. له‌ راستیدا له‌ روانگه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌وه "هونه‌ر"‌ ده‌بێت له‌ په‌راوێز بخرێت و بایه‌خێکی ئه‌وتۆی پێنه‌درێت ئه‌وه‌ش پێوه‌ندی به‌ لایه‌نی رۆشنگه‌ری و کاریگه‌ری هونه‌ره‌وه‌ هه‌یه‌، سینه‌ماش به‌ هه‌مان شێوه‌ چه‌مکێکی په‌راوێزکه‌وتووه‌، به‌ڵام له‌ هه‌مان کاتیشدا وه‌ک ئامرازێک پێشه‌نگایه‌تی به‌کرده‌وه‌ گه‌یاندنی روانگه‌کانی ده‌سه‌ڵات ده‌گرێته‌ ئه‌ستۆ. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ته‌ لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۲/۲۶

هونه‌ر و کۆمه‌ڵگا

هونه‌ر و کۆمه‌ڵگا 
و: جه‌مشید به‌هرامی

هونه‌ر و کۆمه‌ڵگا به‌رده‌وام له‌ پێوه‌ندی و روبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی دوولایه‌نه‌دان، به‌ڵام ئه‌م رووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌یه‌ به‌ مانای یه‌کانگیری نییه‌. ئه‌وه‌ی روونه‌ ئه‌مه‌یه‌ که‌ کۆمه‌ڵگا خۆی به‌ خاوه‌نی هونه‌ری هه‌بوو ده‌زانێت و دڵبه‌سته‌ و گیرۆده‌یه‌تی. له‌ هه‌ر حاڵدا هونه‌رمه‌ند، به‌رهه‌مه‌کانی به‌ پێی ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ی که‌ له‌ کۆمه‌ڵگادا بوونی هه‌یه‌ ده‌خولقێنێت و سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ به‌رهه‌مه‌ هونه‌رییه‌کان سه‌رچاوه‌گرتوو له‌ ئافراندنی تاکه‌که‌سین، به‌ڵام تاکگه‌رایی به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک تاکگه‌راییه‌کی ده‌رهه‌ستیی(سۆبژێکتیڤ) نییه‌ به‌ڵکوو تاکگه‌راییه‌کی بابه‌تیانه‌یه‌‌(ئۆبژێکتیڤ) که‌ له‌ کۆمه‌ڵگاوه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‌. هه‌ر بۆیه‌ ئه‌گه‌ریش ئافراندنی هونه‌ریش وه‌ک ئه‌زموونێکی تاکه‌که‌سی چاو لێبکه‌ین دیسان ئه‌م ئه‌زموونه‌ له‌ دامه‌زراوه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کاندا هاتوه‌ته‌ ئاراوه‌ و پێویستیی ده‌ربڕێنی ئه‌م ئه‌زموونه‌ له‌ پێوه‌ندییه‌کدایه‌ که‌ ده‌بێت له‌گه‌ڵ تێگه‌یشتن و یه‌کانگیر بوون له‌گه‌ڵ ئه‌زموونه‌کانی کۆمه‌ڵگادا هه‌یبێت چونکوو هونه‌رمه‌ند به‌س به‌رهه‌مه‌کانی بۆ خۆی ناخولقێنێت به‌ڵکوو ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ ده‌بێت زمانێکی هاوبه‌شی له‌ کۆمه‌ڵگادا هه‌بێت. لێره‌دایه‌ که‌ پێوه‌ندی دوولایه‌نه‌ی هونه‌ر و کۆمه‌ڵگاش هه‌ر وه‌ک پێوه‌ندییه‌ دولایه‌نه‌کانی دیکه‌ی دیالێکتیکی وه‌ک راستینه‌ی زانستی ده‌رده‌که‌وێت. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۱/۰۹

دژایه‌تی سه‌رمایه‌داری له‌گه‌ڵ هونه‌ر

دژایه‌تی سه‌رمایه‌داری له‌گه‌ڵ هونه‌ر
و:جه‌مشید به‌هرامی

مارکس له‌ به‌رهه‌مه‌کانیدا زۆرجار په‌رژاوه‌ته‌ سه‌ر پێوه‌ندی نێوان هونه‌ر و سه‌رمایه‌داری(کاپیتالیسم)؛ له‌وێوه‌ که‌ بۆ ئه‌و، ره‌هه‌ندی جوانیناسانه بریتی بوو له‌‌ پانتایی سه‌ره‌کی هه‌بونی مرۆیی، هه‌ر بۆیه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی سروشتی ئاره‌زوومه‌ندی چاره‌نووسی هونه‌ر- واته‌ ده‌رکه‌وته‌ی هێزه‌ داهێنه‌‌ره‌کانی مرۆڤ- له‌ کۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داریشدا بوو. مارکس دوای خستنه‌ڕووی ناواخنی چه‌وسێنه‌ر‌یی به‌رهه‌مهێنانی ماددی‌ له‌ سیستمه‌ی سه‌رمایه‌داریدا، وه‌بیرده‌هێنێته‌وه‌ که‌ ئاوه‌ها به‌رهه‌مهێنانێک له‌گه‌ڵ به‌شگه‌لێکی به‌رچاو له‌ به‌رهه‌مهێنانه‌‌ واتاییه‌کان له‌ وێنه‌ی هونه‌ر و شێعر، دژایه‌تی هه‌یه‌.(کارل مارکس، تیۆرییه‌کانی به‌های زیاده‌، چاپی مۆسکۆ، به‌شی یه‌که‌م، لاپه‌ڕه‌ی 258). مارکس له‌ "تیۆرییه‌کانی به‌های زیاده‌"دا له‌ سه‌ر دژایه‌تی سه‌رمایه‌داری له‌گه‌ڵ هونه‌ر، پیداگری ده‌کات تاکوو به‌ "ستوورچ" (یه‌کێک له‌ ئابووریزانه‌کان که‌ له‌ یه‌که‌مین ده‌یه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا ژیاوه‌) بسه‌لمێنێت که‌ پێوه‌ندی نێوان به‌رهه‌مهێنانی ماددی و به‌رهه‌مهێنانی ئه‌ندێشه‌، ئاوه‌هاش که‌ ئه‌و لێکیده‌داته‌وه‌ ئاسان نییه‌، چونکوو ئه‌م دووانه‌ له‌ وێنه‌ی دوو جۆر به‌رهه‌مهێنان، پێوه‌ندییان به‌ فۆرمگه‌لی تایبه‌ت له‌ رێکخراوی کۆمه‌ڵایه‌تیدا هه‌بوو؛ مارکس پێی وابوو که‌ به‌رهه‌مهێنانی ماددی‌ له‌ ژێر کاریگه‌ری دۆخی سه‌رمایه‌داریدا نه‌ک چرایه‌ک له‌ رێگای په‌ره‌سه‌ندنی هونه‌ردا ده‌کوژێنێته‌وه‌، به‌ڵکوو به‌ئه‌نقه‌ست ده‌بێته‌ به‌ردێک له‌ رێگای گه‌شه‌ی هونه‌ردا.
بێگومان هونه‌رێکی پێشکه‌وتوو، پێویستیی جۆرێکی به‌ربڵاوی به‌رهه‌مهێنانی ماددی نییه‌؛ و ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ندێ حاڵه‌تی تایبه‌تدا داهێنانی هونه‌ری بپشکوێت، هۆکاره‌که‌ی به‌رهه‌مهێنانی ماددی سه‌رمایه‌داری نییه‌، به‌ڵکوو ئه‌م پشکووتنه‌ راست به‌ پێچه‌وانه‌ی به‌رهه‌مهێنانی ماددییه‌وه پێک دێت.مارکس ده‌ڵێت(به‌ گاڵته‌ پێکردنه‌وه‌): " ئه‌م جۆره‌ په‌ره‌‌سه‌ندووتره‌ی به‌رهه‌مهێنانه‌ ماددییه‌، رێگا بۆ خه‌یاڵی پڕوپووچی فه‌ڕه‌نسییه‌کانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌ ئاوه‌ڵا ده‌کات؛ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ ئێمه‌ له‌ زانستی میکانیک‌ و زانسته‌کانی دیکه‌ له‌ خه‌ڵکانی سه‌ده‌کانی کۆن پێشکه‌وتووترین، بۆچی نه‌مانتوانیوه‌ (وه‌کوو ئه‌وان) چیرۆکی حه‌ماسی بخولقێنین؟ له‌جیاتی ئیلیاد(به‌رهه‌می هۆمێر)، هانریاد(به‌رهه‌می ڤوڵتێر)مان هه‌یه‌!".(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۴/۰۱/۰۷

په‌یامی رۆژی جیهانیی شانۆ بۆ ساڵی 2015

په‌یامی رۆژی جیهانیی شانۆ بۆ ساڵی 2015
نووسینی: کریستۆف ڤارلیکۆڤسکی*
وه‌رگێڕان له‌ ئاڵمانییه‌وه‌ : جه‌مشید به‌هرامی


مامۆستا راسته‌قینه‌کانی شانۆ زۆرتر له‌ ده‌ره‌وه‌ی ته‌خته‌ی شانۆ بوونیان هه‌یه‌‌، ئه‌وان له‌ وێنه‌ی ئامرازێک بۆ دووباره‌ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی کڵێشه‌کان و داب و نه‌ریته‌کان سه‌رنج ناده‌نه‌ شانۆ،  به‌ڵکوو ئه‌وان له‌ دووی دۆزینه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ بزۆزه‌کان و ره‌وته‌ زیندوه‌کانی ژیانن که‌ ده‌بنه‌ هۆی کۆبوونه‌وه‌ له‌ هۆڵه‌کانی شانۆدا و هه‌روه‌ها ده‌بنه‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ خه‌ڵکانێکی زۆر رۆژانه بۆ لاسایی کردنه‌وه‌ی‌ به‌شێکی ئه‌م جیهانه‌ بێ وچان خه‌ریکی تێکۆشان بن. 
ئێمه‌ له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی که‌ جیهانی خۆمان بخولقێنین یان ده‌سته‌وه‌ستان بین؛ لاسایی ده‌که‌ینه‌وه‌ و دووباره‌ به‌رهه‌مده‌هێنینه‌وه‌، ئێمه‌ له رێگای دیالۆگ له‌گه‌ڵ به‌رده‌نگدا له‌‌ دووی بزوێنه‌ر و هانده‌رێکین، له‌ دووی ئه‌وه‌ین که‌ هه‌یه‌جانه‌ شاردراوه‌کان بدۆزینه‌وه‌ چونکوو هه‌یه‌جانه‌کان ده‌توانرێن له‌ شانۆدا به‌ باشترین شێوه‌ ئاشکرا بکرێن.
پێموایه‌ رێنیشانده‌رم زۆرتر له‌ نێو ده‌قدایه‌، ئه‌و ده‌قانه‌ی که‌ به‌رده‌وام هاوڕێی منن، به‌رهه‌می نووسه‌رانێک که‌ له‌ یه‌ک سه‌ده‌ پێشتره‌وه‌ به‌ شێوازێکی پێغه‌مبه‌رانه‌ و هه‌روه‌ها راستبینانه‌ داڕمانی خواوه‌نده‌ ئه‌وروپاییه‌کانیان وه‌سف کردووه‌، داڕمانێک که‌ شارستانیه‌تی ئێمه‌ی له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تاکوو ئه‌مڕۆ
فڕێداوه‌ته‌ نێو تاریکیه‌وه‌. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۳/۱۲/۰۸

چه‌مکه‌ نوێیه‌کانی سینه‌ما


چه‌مکه‌ نوێیه‌کانی سینه‌ما
و: جه‌مشید به‌هرامی

هاوکات له‌گه‌ڵ گۆڕان له‌ سینه‌مادا، چه‌مک و ئه‌ندێشه‌ پێوه‌ندیداره‌کان به‌ ره‌خنه‌ و شرۆڤه‌ی سینه‌ماش تووشی گۆڕان بووه‌؛ له‌ دوو ده‌یه‌ی 1960 و 1970دا له‌ ره‌خنه‌ و تیۆری سینه‌مادا شۆڕشێک هاته‌ ئاراوه‌، ئه‌م شۆڕشه‌ له‌ دنیای گۆڤاره‌ پرۆفشناڵه‌کانه‌وه‌ ده‌ستی پێکرد و دواتر له‌ سه‌ر ده‌قه‌ ژوورناڵیستی و ئاکادیمیکه‌کانی سه‌باره‌ت به‌ سینه‌ما و هه‌روه‌ها له‌ سه‌ر لایه‌نه‌کانی فیلمسازی(لایه‌نه‌ سه‌ره‌کی و لاوه‌کییه‌کان) کاریگه‌ری دانا. کاریگه‌رییه‌کانی ئه‌م شۆڕشه‌ هه‌ر وه‌ک هه‌ر شۆڕشێکی دیکه‌ به‌س تاڕاده‌یه‌ک قه‌ره‌بوو نه‌ده‌کرایه‌وه‌.
به‌ هۆی گه‌شه‌ی توێژینه‌وه‌ سینه‌ماییه‌کان له‌ زانکۆکاندا و هه‌روه‌ها کارلێککردنی توێژینه‌وه‌ ئاکادمیکه‌کان و جیهانی ده‌ره‌وه، روانگه‌ رادیکاڵه‌ نوێیه‌کان‌ گشتی بوون و (له‌ زانکۆکاندا) په‌ره‌یان سه‌ند.
بۆ تێگه‌یشتنی باشتر له‌م شۆڕشه‌ ده‌کرێت ئه‌م شۆڕشه‌ به‌ چه‌ند قۆناغی جیاواز، و هاوکات لێک گرێدراو، دابه‌ش بکرێت.
به‌ جێگیری و سه‌قامگیری هه‌ر قۆناغێک و په‌رپێدانی ده‌ستکه‌وته‌کان یان حاشا کردن له‌ ته‌نگاوی و به‌ربه‌سته‌کان، ده‌رگا به‌ره‌و رێگایه‌یه‌کی نوێ ده‌کرێته‌وه‌، ئه‌گه‌رچی رووداوه‌کان دروست به‌ پێی ریز کردنی خاڵه‌کانی به‌رباسی ئه‌م بابه‌ته‌ نه‌بوون و به‌ پێی کاریگه‌ری لایه‌نگرییه‌کانی دیکه‌، دابه‌شکردنی ئه‌م شۆڕشه‌ به‌ سێ یان چوار قۆناغدا نیشانده‌ری هه‌بوونی لۆژیکێکی تایبه‌ت له‌ چشتێکدایه‌ که‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا وه‌ک کۆمه‌ڵێکی ئاڵۆز له‌ گه‌شه‌ و پێشکه‌وتنه‌کاندا ده‌بینران.
یه‌که‌مین قۆناغ که‌ له‌ سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی
1960دا ده‌ست پێده‌کات، بریتی بوو له‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی دووباره‌ و گشتی بایه‌خه‌ سینه‌ماییه‌کانی ناسراو و باو، به‌ تایبه‌ت سینه‌مای هالیوود؛ پێداگری له‌ سه‌ر رۆڵی سینه‌ماکارانی به‌رهه‌مهێنه‌ر و به‌ره‌و نوشست بردنی سنووره‌کانی هونه‌ری سینه‌ما.(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۳/۱۱/۲۶

ئه‌ده‌بیات و هونه‌ری چینی چه‌وساوه‌ی کوردستان

ئه‌ده‌بیات و هونه‌ری چینی چه‌وساوه‌ی کوردستان
جه‌مشید به‌هرامی

ئاماژه‌: ئه‌م بابه‌ته‌ پوخته‌یه‌که‌ له‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی درێژ(هه‌ر له‌ ژێر ئه‌م ناوه‌)‌ که‌ ماوه‌یه‌کی زۆره‌ سه‌رقاڵی نووسینیم؛ به‌ هۆی درێژ نه‌بوونی بابه‌ته‌که‌ لێره‌دا پوخته‌یه‌ک له‌و لێکۆڵینه‌وه‌تان پێشکه‌ش ده‌که‌م.

ئه‌وه‌ من بووم که‌ کلوو کلوو پشکۆی گوڵه‌ نێرگزم له‌ نیگاته‌وه ئه‌چنییه‌وه‌ ئه‌و ساتانه‌ی که‌ پێده‌شت پێده‌شت و کۆ به‌ کۆی کوردستان گوێی بۆ شریخه‌ی چه‌که‌که‌ت‌ رائه‌دێرا؛ وه‌بیری بهێنه‌وه‌ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی که هه‌ڵاڵه‌برمه‌کان به‌ بزه‌ی نیگات باڵایان ده‌کرد، ئه‌و سه‌رده‌مه‌ت له‌ بیره‌؟!... گوێ رادێره‌، چاو بنووقێنه‌... ئێسته‌ش روه‌کی چۆم و ته‌لان و سه‌رچیای گشت ئه‌م نیشتمانه‌ به‌ سۆزی هه‌ناسه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مه‌وه‌، هه‌موو ساڵێک سروود ده‌چڕن... گوێ رادێره‌: ‌
بێره‌وه‌ ئاسمان جڵه‌وته‌ ئه‌سپی ژێرت مه‌شخه‌ڵه‌، باڵگره‌ تیژڕه‌و به‌ هه‌سته‌ سووره‌ سواری کۆمه‌ڵه‌، زووکه‌ سه‌نگه‌ر ئاوه‌دان که‌ ره‌نجده‌ری ماندوو نه‌ناس، عاره‌قه‌ت بۆ نۆبه‌ره‌ی نان بوه‌ته‌ بارانی په‌ڵه‌...(حه‌مه‌ عه‌زیز)/
هۆ مامه‌ی کرێکاری جامانه‌ی به‌فر له‌ سه‌ر کردوو، جانتای پڕ له‌ هه‌واڵ و بزه‌ و سروودی قاچاخ و چوارمێخه‌ کێشراوت به‌ره‌و کام هه‌وارگه‌ی پیری له‌ کۆڵ ناوه‌...(یونس)/
کاتێک په‌نجه‌ی ره‌شی تاوان، له‌ سه‌ر پیتکه‌ی چه‌ک ترازا و گلا ئاڵای باڵای زولفا، یه‌که‌م که‌س دایکی و باوکی بوون ده‌رگایان خسته‌ سه‌ر پشت و چوونه‌ سه‌ر جه‌سته‌ی نیوه‌ گیان...(ئه‌حمه‌د بازگر)/
گه‌ر پێت وایه‌ به‌ له‌ت بوونم، به‌ دانانی ته‌ونی بۆسه‌ و پلان بۆ نه‌خشه‌ی تیاچوونم، شه‌نگه‌ باڵای به‌ژنی سوورم له‌ناو قه‌ددا ده‌بڕیته‌وه‌، لافاوێکی له‌ ئاپۆره‌ی هه‌ڵکردنی چنگی مه‌رگا بێ سه‌ر و شوێن ده‌سڕیته‌وه‌، هه‌رزه‌ مه‌به‌، بچۆوه‌ ناو کێلانه‌که‌ی ژێر عه‌باکه‌ت...(حه‌مه‌ عه‌زیز)/
له‌گه‌ڵ ده‌ریا، ده‌ریای به‌سام و خرۆشان بووم به‌ هاوڕێ تا گه‌یشتن به‌ دیمه‌نێکی دڵڕفێن، له‌وێ شارێکم دیته‌وه‌، شارێکی سه‌یر، پڕ له‌ شادی و ئه‌وین، پڕ له‌ سه‌ربه‌ستی و پێکه‌نین...ورد بوومه‌وه‌ چاوم گێڕا له‌ سه‌ر لوتکه‌ی به‌رزی شارا ئاڵایه‌کی سوورم بینی، به‌ شنه‌ی با ئه‌شنایه‌وه‌، لێی نووسرابوو "ئێره‌ شاری ئاواته‌که‌ی کاک فوئاده‌، به‌خێرهاتن"(ئێڤێرێست)...
ئه‌م دێڕانه‌ وه‌بیرهێنه‌ره‌وه‌ی تاڤگه‌ی وشه‌ و شه‌سته‌بارانی خوازه‌ و که‌ژاوه‌ی گێڕاننه‌وه‌ی چیرۆکی جه‌نگاوه‌رانێک‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی کوردستانه‌، که‌ "نه‌به‌زین" چه‌کی شانیان بوو،ئه‌وان مێژوویه‌ک له‌ "سه‌ربزێو"بوونیان بۆ هه‌تا هه‌تایه‌ تۆمار کردووه‌، پاڵه‌وانه‌کانی ئه‌و ده‌قانه‌ ''کاکی کرێکاری جامانه‌ی به‌فر له‌ سه‌ر کردوو'' بوون،
(بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)

۱۳۹۳/۱۰/۲۱

سینه‌مای به‌ڵگه‌نامه‌یی

سینه‌مای به‌ڵگه‌نامه‌یی
و:جه‌مشید به‌هرامی

ئاماژه‌: 
سینه‌مای به‌ڵگه‌نامه‌یی(دیکۆمێنتاری) مێژوویه‌کی دوور و درێژی هه‌یه‌، و ته‌نانه‌ت خودی به‌ڵگه‌نامه‌یی مێژووه‌که‌ی ده‌گه‌ڕیته‌وه‌ بۆ پێش مێژووی سینه‌ما، له‌م بابه‌ته‌دا ئاوڕ له سه‌رچاوه‌کان و‌ ساڵه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی مێژووی ئه‌م جۆره‌ سینه‌ماییه‌ ده‌درێته‌وه‌.

ده‌سته‌واژه‌ی فیلمی به‌ڵگه‌نامه‌یی(دیکۆمێنتاری) تاکوو ده‌یه‌ی 1920 و 1930 بۆ جۆره‌ جیاوازه‌کانی فیلمی ناچیرۆکی داهێنه‌رانه‌ له‌ پانتایی سینه‌مای کلاسیکی پێش شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی به‌ کارده‌هێنرا. فیلمه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی ئه‌م ده‌سته‌یه‌ بریتی بوون له‌ "نانووکی باکوور/ به‌رهه‌می ڕابێرت فلاهێرتی"، فیلمگه‌لی رووسی ده‌یه‌ی 1920 له‌ وێنه‌ی "پیاوێک له‌گه‌ڵ کامێرای وێنه‌گریدا/ به‌رهه‌می ژیگاوێرتۆف 1929"، "بێرلین: سه‌مفۆنیای شارێک/ به‌رهه‌می واڵتێر رووتمان، 1927" و "ماڵ له‌ کۆڵه‌کان/ به‌رهه‌می جان گریه‌رسۆن"(John Grierson).
سه‌رچاوه‌کانی سینه‌مای به‌ڵگه‌نامه‌یی له‌ فۆرمی درێژخایه‌ن و زیندوودا حه‌شار دراون که‌ له‌ کتێبگه‌لی وێنه‌داری نیوه‌ی دووهه‌می سه‌ده‌ی نۆزده‌دا هاتبوونه‌ ئاراوه‌. یه‌که‌مین دیکۆمێنتسازه‌کان به‌ چنینی یه‌ک له‌ دوای یه‌کی دیمه‌نه‌کان له‌ په‌نای یه‌کدا به‌ هاوڕێیه‌تی له‌گه‌ڵ ده‌قی وتارێکدا که به‌ شێوه‌ی زیندوو‌ ده‌خوێندرایه‌وه‌ و جار جاریش به‌ که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ مۆسیقا و ساوند ئێفێکت، پرۆگرامێکی ئاڵۆزیان به‌ که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ فانۆسی سیحر پێک ده‌هێنا. به‌ ده‌ستپێکی سه‌ده‌ی بیسته‌م، هێدی هێدی فیلم بوو به‌ جێگره‌وه‌ی ئیسلاید (Slide) و نێوان‌نووسه‌کان (نووسراوه‌گه‌لی نێوان دیمه‌نه‌کان) بوونه‌ جێگره‌وه‌یه‌ک بۆ وتاره‌کان، گۆڕانکاریگه‌لێک که‌ چه‌مکگه‌لێکی نوێیان له‌گه‌ڵ خۆیاندا هێنا.
دیکۆمێنتسازی پێش له‌ هاتنه‌ئارای سینه‌ما، هاوکات به‌ ئاڵووگۆڕی ته‌کنۆلۆژیک و له‌ داوێنی هێزگه‌لێک به‌ره‌و ئاڵووگۆڕی کولتووری و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ سه‌ریهه‌ڵدا و تا سه‌رده‌می تی-ڤی و ویدیۆ درێژه‌ی کێشا. (بۆ خوێندنه‌وه‌ی درێژه‌ی بابه‌ت لێره‌ کرته‌ بکه‌)