ئاوڕدانەوەیەک لە پەیکەرسازی لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا

خاتووزین

ئاوڕدانەوەیەک لە پەیکەرسازی لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا
(جەمشید بەهرامی)

 ئامانجی سەرەکی هەموو هونەرمەندە پەیکەر سازەکان، پیشاندانی گەورەیی و عەزەمەتی مرۆڤ لە رێگای خولقاندنی پەیکەرە مرۆییەکانەوە بووە.(گۆتە، شاعیری بە ناوبانگی ئاڵمانی) 

بە درێژایی ژیانی مرۆیی، ئێمە بەردەوام دڵەراوکێکانی هونەرمەندمان بینیەوە، کە لە بەرهەمە هونەرییە جۆراو جۆرەکاندا رەنگی داوەتەوە. ئەم دڵەڕاوکێیانە بە درێژایی ژیانی پڕ لە کەند و کۆسپی مرۆڤ بەرز و نزمی بە خۆیەوە بینیوە. پەیکەر سازییە سەرەتاییەکان جاری وا هەیە، گێڕاننەوەی رووداوی راوچی و راو بووه و جار وایش هەیە کە لە خولقاندنی خوداوەندەکاندا رەنگی داوەتەوە. بەڵام ئەوەی کە لە هەموو شتێک گرنگترە خودی " مرۆڤ " و رەوتی بیرمەندی مرڤ بووە. 

ئەوەی کە لە پەیکەر سازی ئەم سەردەمەدا دەمێنێتەوە جیاوازترە لە پەیکەر سازی سەردەمانی پێشووە، بەڵام ئەوەی کە سەدەکانی داهاتوو لە پەیکەر سازی مرۆڤی ئەم سەدەیە وەبیری دێتەوە: مرۆڤگەلێکی تەنیا کە قورسایی دۆخی تایبەت، بووتە هۆکاری ئەوەی کە ببن بە کەسایەتی گەلێکی خەمۆک، لاواز و درێژ پەنگ خواردوو بەرەو ئامانجێکی ناروون. (بۆ درێژەی بابەت لێرە کرتە بکە)

 بێ گومان ئێمەی کورد بە هۆی ئەوەی کە کیانێکی تایبەتمان تا ئێستا نەبووە، مێژوو وەک کەرەستەیەکی دەستنووسی دەسەڵاتە زل هێزەکان، تا ئێستە بە چاوی نەبوونەوە سەیری ئێمەی کردووە. زۆربەی ئەو ئاسەوارە مێژووییانەی کە لە کوردستاندا(هەر چوار پارچە) دۆزراونەتەوە، لە لایەن دەسەڵاتەوە مۆرکێکی دیکەی لێ دراوە و چووتە خانە ناسنامەی تورک، عەرەب یان فارسەوە...
سەرەڕای ئەمانە کوردستان هەر لە دێرزەمانەوە خاوەنی داب و نەریتێکی تایبەت بووە، ئەو داب و نەریتە مەزنە کە تا ئێستا رازی مانەوەی ئێمەی کورد بووە و سەرەڕای ئەوەی کە دەسەڵاتەکان بەردەوام لە هەوڵی هەمە لایەنەدا بوون بۆ پاکتاوی نژادی و ئاسمیلاسیۆن و هتد، بەڵام بە هۆی ئەو خەزێنە نەریتیە مەزنە کورد تا ئێستا توانیویەتی پێداگری لە سەر ئامانجەکانی خۆی بکات(هونەریش یەک لەوانە).
ئەوەی کە لە داب و نەریتی کوردی چۆڕاوەتەوە هونەری کوردی بووە، کە بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین تایبەتمەندییەکانی خۆی هەبووە کە لە هونەری ئەوی دیەکان جیاوازی دەکاتەوە، هونەری کوردی هونەرێکی خۆڕسک بووە، و هەر وەها کە ئاماژە کرا بە هۆی نەبوونی دەسەڵاتێک کە پشتیوانی لە هونەر بکات، توانیویەتی پێناسەیەکی تایبەتی بۆ خۆی هەبێت، بەڵام خاڵی لاواز ئەوەیە کە بەربڵاو نەبووە؛دەتوانین ئاماژە بە مۆسیقا، شانۆ،شێوەکاری، پەیکەرسازی و هتد.
بۆ دۆزینەوەی پێشینەی پەیکەر سازی لە کوردستاندا دەبێت گەشتێک بە نێو پێشینەی پەیکەرسازی لە ناوچەکەدا و سەرەکی ترینی ئەوانە گەشتێک بە نێو پێشینەی پەیکەرسازی لە ئێرانی کۆندا بکەین.


پەیکەرسازی لە ئێراندا
ئێرانییەکانی بەر لە ئیسلام، - لە کاتێکدا کە هەموو نەتەوەکان جگە لە جوولەکەکان، بڕوایان بە خواوەندەکانی جۆراوجۆر بوو-  خاوەن بڕوایەکی ئایینی بوون کە لە ئایینی تاکە خواوەندەوە زۆر نزیک بووە. هێرۆدۆت کە بە هاوڵاتییەکانی خۆی لە کتێبی " مێژوو " دا، ئێرانییەکانی سەردەمی هەخامەنشی دەناسێنێت بە سەرسووڕمانەوە باس لەوە دەکات کە ئێرانییەکان بۆ خواوەندەکانیان پەیکەر و پەرستشگە درووست ناکەن، و دەڵێت : " ئەوان بۆ بە جێ هێنانی ئەرکەکانی ئایینی خۆیان، دەرۆنە سەر بەرزاییەکان و خواوەندەکانی خۆیان لەم رێگایەوە پەرەستش دەکەن ".
یۆنانیەکان، خوداکانیان لە وێنای پەیکەرێک لە پەرستگاکانی خۆیان دادەنا و کوڕنۆشیان بۆ دەبرد و دیان پەرەستین، پەیکەری بەردین و بوڕۆنزی دیکەیان لە پاڵەوانەکانیان لە شوێنە گشتیەکاندا دادەنا.
میسرییەکان لە سەر ئەو بڕوایە بوون کە رۆحی هەر مرۆڤێک پاش مردن دەگرێتەوە بۆ ئەم دونیایە و بۆ ئەوەی کە رۆح وێڵ و وەیلان نەبێت پەیکەرگەلێکیان لە بەرد یان بورۆنز یان چێو و دار یان گەچ درووست دەکرد و لە شوێنکی ئەمن دایاندەنا؛ لە بەر ئەوەی کە ئەو پیکەرانە لە شێوەی کەسانی مردوو چێ دەکران، لە سەر ئەو بڕوایە بوون کە رۆح بە سانایی دەیتوانی لەو پەیکەرانەدا جێگیر بێت. جگە لەوەش میسرییەکان خواوەندەکانیان لە وێنەی گیانلەبەرانێک لە بەرد یان بورۆنز پیشان دەدا و لە پەرستگاکانیان دایاندەنا.
هەروەها کە ئاماژە کرا،بە پێی ئەوەی کە لە ئێرانی بەر لە ئیسلامدا، ئایینی گشتی تا رادەیەک نزیک بوو لە ئایینی تاکە خوداوەندیەوە ،پەیکەر سازی لەو وێنەیەی کە لە میسر و یۆنانی کۆندا بایەخی پێدەدرا،پڕ بایەخ نەبوو. لە کۆدا هونەرمەندانی ئێرانی سەرەرای ئەوەی کە لە زۆربەی سەردەمەکاندا، بایەخی زۆریان بە کەتیبە و هەڵکۆڵین لە سەر بەرد داوە، بەڵام تێ نەکۆشاون بەرهەمی لەو چەشنەی میسر و یۆنان بە بەربڵاوی بخولقێنن.
لەم سەردەمەدا هیچ ئاسەوارێک کە خواوەندی کۆنی ئێرانییەکان بە ئێمە نیشان بدات، بەدی ناکرێت، مرۆڤی باڵدار لە سەردەمی هەخامەنشی " ئەهوورامەزدا " نییە، ئەمە بەس لاسایی کردنەوەی ئەو هێمایانە بوو کە لەو سەردەمەدا لە قەبری پاشاکانی میسردا درووست دەکرا، هەروەها لە بەر ئەوەی کە هەخامەنشی بە سەر وڵاتی میسردا سەرکەوتبوو، لە زۆرێک لە هێماکان و هونەری میسری بۆ رازاندنەوەی وڵات کەڵکی وەرگرتبوو.
بەڵام ئەگەر سەر هەڵکۆڵراوی دیوارەکان، کەتیبەکان سەرەتایەک بێت بۆ هاتنە ئارای پرسێک بە ناوی پەیکەرسازی، دەتوانین بڵێین کە پەیکەر سازی لە ئێراندا دەگەڕێتەوە بۆ پێنج هەزار ساڵ بەر لە ئێستا، ئەو بەرهە سەمبۆلیکانەی کە لە لۆرستان بە دەست هاتوون، ئاماژە بەم راستییە دەکەن.
پەیکەر سازی لە ئێراندا لە ژێر کاریگەری هونەری ئاشوری لە سەردەمی هەخامەنشیەکاندا بە جۆرێکی تر و بە شیوازێکی زەریف بە روانینێکی ناتۆڕالیستیە هاتە ئاراوە. لە سەردەمی ئەشکانیەکاندا هونەری ئێران بە تێکەڵاو کردنی دوو هونەری هێلێنی و هەخامەنشی و هەروەها دوان لە سەر رووداوەکان ، روواڵەت سازی لە پەیکەرەکاندا درێژەی دەبێت. پەیکەرسازی لە سەردەمی ساسانی جەخت لە سەر تایبەتمەندی هونەری هەخامەنشی دەکات و تا رادەیەک لە سرووشت نزیک دەبێتەوە.
دوای ئێرانی کۆن، هاتنی ئیسلام بۆ ناوچەکە، پەیکەرسازی دەخرێنە پەراوێزە، و پەیکەر سازی جێی خۆی بە هونەر زینەتیەکانی دیکە دەدات، ئەم رەوتە بە بەرزی و نزمەیەوە بەردەوام دەبێت تا هاتنە ئارای هونەری ئاکادمیک لە ناوچەکەدا.
لە دوای ساڵەکانی 1320ی هەتاوی (1942ی زایینی) بزووتنەوەیەکی نوێ لە شێوەکاری و پەیکەر تاشی لە ئێراندا رەنگ دەداتەوە. جۆری دەربڕینی هونەرمەندانی ئەم سەردەمە زۆر تایبەتە. هونەرمەندانی ئەم سەردمە بە کەڵک وەرگرتن لە هونەری مودێرن و بەکار هێنانی بنەماکانی نەریتی کۆمەڵگا تێکۆشاون بۆ زیندوو کردنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی لە نێو پێوەندییەکانی جیهانیدا. لەم سەردەمەدا پەیکەر سازانی مودێرنی ئێرانی بە کەڵک وەرگرتن لە بزووتنەوە هونەرییە مودێرنەکان، ئەزموون گەلێکی جیاوازیان لە بەر گرتووە.  

پەیکەر سازی لە رۆژهەڵاتی کوردستان
ئاسەوارە کۆنەکان لە رۆژهەلاتی کوردستاندا تا رادەیەک ئاماژە بە بایەخی پەیکەرسازی لە سەرەتای هونەری پەیکەر سازی لە کوردستاندا دەکەن، دەتوانین ئاماژە بە تاقەوسان بکەین کە لە کرماشاندایە. تاقەوسان بریتیە لە دوو وشەی تاق-سان؛ کە سان بە مانای "بەرد(سەنگ)"ـە، کە لە کۆدا بە مانای تاقی بەردینەیە، ئەم ئاسەوارە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەکان، لە سەدەی سێهەمی زایینی دا.
پاشاکانی ساسانی سەرەتا دورووبەری " تەختی جەمشید "یان بۆ خولقاندنی ئەم ئاسەوارە مێژووییە، دەست نیشان کرد، بەڵام دواتر لە سەردەمی ئەردەشیری دووهەم و پاشاکانی دوای ئەودا، تاقەوسان هەڵبژێردرا کە لە نێوانی رێگای جادەی ئەبریشەم‌دا بوو، و هەروەها سرووشتێکی بێ وێنەی بوو.
تاقەوسان یەکێکە لە ئاسەوارە کۆنەکان کە پێشاندەری جۆرێک پەیکەر سازیە لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا، دوای ئەم رەوتە، کوردستانیش وەک ناوچەکانی دیکە،ئیسلام بە سەریدا زاڵ دەبێت، و پەیکەر سازی لە رەونەق دەکەوێت. دواتریش دوا بە دوای شەری عوسمانی و سەفەوی، کوردستان لێک دەترازێت و دواتریش کە کوردستان دەبێت بە چوار پارچەوە، و هەر پارچەیەک دەکەوێتە ژێر دەسەڵاتی ناوەندێکەوە، چالاکییە هونەرییەکان لە کوردستاندا بە نامۆیی دەمێنێتەوە.
بەڵام هونەرمەندە کوردەکان سەرڕای گووشاری زۆر، بۆ گەشە نەکردنی هەر چەشنە رەوتێکی هونەری،لە لایەن دەسەڵاتەکانەوە و هەروەها لەم دواییانەدا بە هۆی گووشاری لە رادەبەدەری دەسەڵاتە ناوەندنشینەکان بۆ سەر هونەرمەندە کوردەکان، ئەوە هونەرمەندە کوردەکان بوون کە بەردەوام خەریکی خولقاندنی بەرهەمی هونەری خۆڕسک بوون.
رۆژهەڵاتی کوردستانی هەر لە چەشنی ناوچەکانی دیکەی کوردستانیش، لە دەمارگرژی بەردەوامی دەسەڵات بێ بەش نەبووە، بە تایبەت لەم دواییانەدا لە رۆژهەڵاتی کوردستان کۆمەڵێک هونەرمەند بەردەام خەریکی خولقاندنی بەرهەمی هونەری بوون.
لەم سەردەمەدا بە هۆی هاتنە ئارای تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و دەزگای پێوەندیگرتن و سانا بوونی پێوەندی، زیندوو بوونەوەی هونەری پەیکەر سازی تا رادەیەک گوڕی بە خۆیەوە بینیوە.
لەم سەردەمەدا ئاشنا بوونی هونەرمەندان لەگەڵ هونەری جیهانیدا و بە تایبەت هونەری ئاکادمیکی ئەورووپا ، رۆحێکی نوێی بە بەری پەیکەر سازیدا کراوە.
بۆ ئاوڕدانەوە لە پەیکەر سازی ئەم سەردەمەی رۆژهەڵاتی کوردستان ئاماژە بە سێ هونەرمەند لە سێ نەوەی جیاوازی ئەم سەردەمەدا دەکەین.

خاتوزین

یەکێک لەو هونەرمەندانەی رۆژهەڵاتی کوردستان کە خاوەن بەهرەیەکی تایبەت و خۆڕسک بووە، و بە پێچەوانەی کۆمەڵگای پیاو سالار توانیویەتی بەرهەمی هونەری بخولقێنێت، ژنە هونەرمەندی کوچ کردوو، خاتوزین بووە.
خاتوزین 73 ساڵ ژیاوە، و لە بەر ئەوەی کە هاوسەرەکەی 31 ساڵ بەر لە خۆی کۆتایی بە ژیان هێناوە، لە رێگەی درووست کردنی گۆزە و پەیکەری سوفاڵینەوە بژێوی ژیانی بە دەست هێناوە، درێژەی کاری خاتوزین بووە هۆی گەشە لە رووی باری هونەری بەرهەمەکانیەوە، و ئەوە خاتووزین بوو کە سیمای ژنە هونەرمەندێکی دەست رەنگینی بە خۆوە بینی، کە کەڵە هونەرمەندی پەیکەرساز هادی زیائودینی سەبارەت بە خاتوو زین دەڵێت: " ئەوە لەگەڵ خەڵکدا دۆست و هاوڕێ بووە، خەڵکیش وتەکانی دەروونی ئەو بوون، کە تاڵە تاڵەکانی دڵی ئەویان پێک دەهێنا ".
ئەم ژنە هونەرمەندە بۆکانییە سەرەڕای ئەوەی کە بێسەواد بوو، بەڵام خاوەنی بیرێکی قووڵ بوو،  لە وتووێژێکدا دەڵێت: " ئەو بەیت و چیرۆکە کوردیانەی کە بیستبووم بۆ خۆم لە مێشکمدا دەمکێشانەوە، گیانم دەبەخشیە گڵ و خۆڵ، و خەڵکی نێوی هونەریان لێ دەنا، بەڵام من دەمهەویست ئەو هەستانەم بکێشمەوە"
بەداخەوە خاتوزین وەک هەموو هونەرمەندە کوردەکان دوای مەرگی ناسرا، دوای کوچی نووسیان : " خاتوزین ژنێکە خەڵکی گوندی " بوگە بەسی" نزیک شاری بۆکان، لە تەواوی ژیانیدا نەڕۆشتە قوتابخانە، لە تەواوی ژیانیدا نێوی پەیکەرسازە بەناوبانگەکان و هونەرمەندانی لە چەشنی؛داوینچی و میکێڵ ئانژی نەبیست، بەڵام بە دەست و هەستی خۆی گیانی دەبخێشیە خۆڵی جیهان".
شێوازی بەرهەمە هونەرییەکانی خاتوزین دەچێتە پانتایی هونەری سەرەتایی(بدوی)، بە جۆرێک کە وردەکاریەکان دەخرێتە پەراوێزەوە و بەرەو سەمبۆلیزم دەڕۆن، لە بەرهەمەکانی خاتووزیندا بە هونەر، پڕ بە مانای وشە دەگەین، بە شێوەیەک کە راستیەکان بە شێوەیەکی ئینزاعی خۆ دەنوێنن.





هادی زیائودینی:

هادی زیائودینی لە گەڕەکی جۆراوای شاری سنە لە بنەماڵەیەک لە رەنگی شێعر عیرفان‌دا لە دایک بووه، لە ساڵی 1977 لە زانکۆی هونەر جوانەکانی تاران‌دا وەرگیراوە و راستەوخۆ بوەتە قوتابی کەڵە هونەرمەندی ناسراو " هانیباڵ ئەلخاس ".
هادی زیائودینی بە بناخەداڕێژەری بنەماکانی ئاکادمیکی شێوەکاری، و پەیکەرتاشی لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا دەناسرێت. هونەری کاک هادی لە سەر بنەماکانی هونەری ئاکادمیکەو ئاخەندراوە بە رۆحێکی تا سەر ئێسقان کوردانەوە، بە شێوەیەک کە لە تابلۆکان و پەیکەرەکانیدا، هونەرێکی رەسەن بەدەی دەکرێت. کاک هادی بوەتە ئاوێنەیەک کە کوردستان لە گەڵ رازەکانیدا بە زمانی هونەر بەیان دەکات.
لە بەرهەمەکانی هادی زیائودینی دا مرۆڤی کورد بە رۆحێکی کوردانەوە دەبینرێت، هەروەها هێڵەکان و چرچولۆچیەکانی رووخسارەکان تا دەگاتە فیگەرەکان هەر ئەو وێنایانەن کە لە لادێ‌کان و گوند و شارەکانی کوردستاندا دەبینرێت، هەر ئەو فیگەرانەی کە لە نووسراوەکان و چیرۆکەکانی ئێمەدا نابینرێن.
لە کۆدا دەتوانین بڵێین کە هونەری هادی زایائودینی هونەرێکی کوردی رەسەنە، کە تێکەڵاو بە فولکلۆری کوردی و هەروەها تێکەڵاوێکە لە ئەفسانە کوردییەکان لەگەڵ داب و نەریتی کوردستان.

رێبین حەیدەری:

رێبین حەیدەری لە دایک بووی بۆکانی رۆژهەڵاتی کوردستانە، نەوەی دواتری هونەرمەندانی دوای هادی زیائودینیە، لە زانکۆی "پافا" لە " فیلادێلفیای " ئەمەریکا، بڕوانامەی ماستەری لە پەیکەر سازیدا وەرگرتووە، لە ساڵی 1994 بە دواوە چەندین پێشانگای لە رۆژهەڵەتی کوردستان و ئێران و دەرەوەی وڵات کردوەتەوە. رێبین ئەندامی ئەنجومەنی پەیکەرسازانی ئێران و سویدە.
زۆرێک لە بەرهەمەکانی رێبین حەیدەری لە شوێنە گشتیەکانی هەندێک لە وڵاتانی ئەورووپایی و هەروەها ئێراندا، دانراون. رێبین حەیدەری لەم دواییانەدا لە بۆکان" ئاکادیمیای رێبین "ی دامەزراندووە، کە تایبەت بە پەیکەرسازیە.
رێبین لە سەر ئەو بڕوایە کە : " لەم سەدەیەدا مرۆڤ دەبوایە زۆرتر کەڵکی لە هزر و ئەندێشەی خۆی بگرتایە تاکوو، ئاشتی لە دونیادا خەون و خولیایەکی پڕ و پووچ نەبێت"
بە هۆی کاریگەری هونەری مودێر لە گوتاری هونەری جیهانی ئەمڕۆدا، و جەخت کردن لە سەر هونەری ئاکادمیک، بەرهەمەکانی رێبین زۆرتر رواڵەتێکی مودێرن بە خۆوە دەبینن. 

ژێدەر :
1- تاریخ هنر نوین (نقاشی، پیکر تراشی، معماری، عکاسی)،ی. ه. آرناسن، ترجمەی: محمدتقی فرامرزی، نشر: نگاە
 2- http://www.seemorgh.com
 3- http://choob.ir
 4- http://www.saloomehpezeshkpour.com
5- http://www.artakurdo.com
6- http://nooraghayee.com
7- http://shahrokhfeyznejad.blogfa.com
8- http://rebinart.blogfa.com
9- http://forum.funpatogh.com
10- http://www.rasekhoon.net
11- http://fa.wikipedia.org


                                                چەند بەرهەمی هونەرمەند هادی زیائودینی

                                               چەند بەرهەمی هونەرمەند رێبین حەیدەری