کۆمەڵناسی هونەر
و : جەمشید بەهرامی
هونەر و لایەنە جیاوازەکانی و کاریگەرییە جیاوازەکانی لە کۆمەڵگا جۆراوجۆرەکاندا و تەنانەت یەک کۆمەڵگادا تایبەتە. هەر بە پێی ئەم ئالٶزیەیە کە خوێندنەوەی یەک لایەنە ناتوانێت پێشاندەری تەواوی رەهەندەکانی بێت. بە هەر جۆرە روانینێک بۆ یەکێک لە لایەنە هونەرییەکان، شێوە خوێندنەوەیەکی تایبەت بە دی دێت.
ئەگەر چی لە کۆمەڵناسی هونەردا جێگای باس یەک مەبەستە، بەڵام بە وەرگرتنی روانگە جیاوازەکان بۆ شرۆڤەکردن، لقگەلێکی جیاواز پیک دێت.
ئەم لقانە بە دوو گرووپی گشتی دابەش دەکرێن :
- لێکۆڵینەوەی هونەری بە شێوازی وەسفی
- لێکۆڵینەوەی هونەری بە شێوازی زانستی (بۆ درێژەی بابەت لێرە کرتە بکە)
- هونەرمەندان لە وێنەی گرووپێکی کۆمەڵایەتی
- لێکۆڵینەوە لە سەر بەردەنگەکانی هونەر
- پیاچوونەوە بە کاریگەری هونەرەکان لە دۆخە جیاوازەکانی مێژوویی - جوگرافی،کۆمەڵگاکاندا.
لە کۆدا دەتوانین هەر چەشنە خوێندنەوەیەک کە بە بێ لە بەرچاوگرتنی چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و کاریگەری لە سەر هونەر، وەک شێوەی وەسفی هونەر پێناسە بکەین.
شێوازی زانستی: بەم مانایە کە لێکۆڵەر دەپرسێت کە هونەرەکان بۆچی و چۆن پێک هاتوون؟ کە دوو لایەن دەگرێتە خۆی:
1- لایەنی مێژوویی : لە ئاکام دا بە ئاخێزگەی کۆمەڵایەتی هونەر دەگەین.
2- لایەنی پێوەندیدار بە کۆمەڵناسییەوە : لە ئاکامدا بە هۆکارەکانی کۆمەڵناسی بە شێوەیەکی تایبەت دەگەین.
لێکۆڵینەوەی وەسفی لە وێنەی کەرەستەیەکی سەرەتایی بۆ خوێندنەوەی زانستی کەڵکی لێ‌وەردەگیرێت و لێکۆڵەر بە پێک هێنانی پێوەندیەکی خاوەن هۆ لە نێوان دیاردە هونەرییەکاندا و دۆخی ئابووری کۆمەڵایەتی خودی هونەرمەند،تیوریەکە پەرەپێدەدا. لەم روانگە تایبەتەوە، کۆمەڵناسی هونەر دەچیتە بازنەی گشتی کۆمەڵناسی مەعریفەوە.
کۆمەڵناسی مەعریفە :
لێرەدا پرسیاری سەرکەی لە سەر هۆکاری مەعریفەیە. بەم مانایە کە ئایا مەعریفە مرۆییەکان لە وێنەی فەلسەفە، زانست، ئایدۆلۆژیا، ئەخلاق و ... لە کۆمەڵگادا پێک دێت و کۆمەڵگا هۆکاری سەرەکی وجود و پەرەپێدەری ئەم مەعریفانەیە یان سەرچاوەی مەعریفەکانی مرۆیی لە جێیەکی دیکەدایە، و بەس کۆمەڵگا لە وێنەی زەرف و شیمانەی روودانی پێکهاتنی دایە.
لە کۆەمڵناسی هونەردا ئەم پرسیارەش دێتە گۆڕێ کە ئایا ئەم هونەرانە بەرهۆی کۆمەڵگان، یان بەس بە هۆی ئەوەی کە لە کۆمەڵگادا دەردەکەون وا بیرکەینەوە کە بەرهۆی کۆمەڵگان، لا حاڵێکدا خود ژێدەرێکی تایبەتیان هەیە؟ لە هەر حاڵێکدا بڕوا بە کۆمەڵناسی هونەر بەم مانایە کە کۆمەڵگا لە درووست بوونی هەموو جۆرە هونەرییەکاندا رۆڵ دەگێڕێت، بەڵام ئەم رۆڵە تا چ رادەیەک و لە چ شێوەیەک دەبێت پرسێکە کە بەرەوڕوی کۆمەڵناسانی هونەر دەبێتەوە و هەرکامەیان وەڵامەکانیان جیاوازە.
بیرۆکەکانی کۆمەڵناسی مەعریفە:
روانگەی فەلسەفی:
بنەمایەکی بوون‌ناسی بۆ مەعریفە لە بەرچاو دەگرێت بەم مانایە کە مەعریفە بە شێوەیەکی پەتی بوونی هەیە. ئەم روانگەیە بریتیە لە هزروانانێک کە زۆرتر پێداگری لە سەر دەروونی مرۆڤ دەکەن، و هەر چەشنە پێوەندی نێوانی هۆکاری کۆمەڵایەتی مەعریفە رەت دەکەنەوە و تەنانەت زۆر جار مەعریفە لە وێنەی هۆی ئاڵ و گۆڕە کۆمەڵایەتییەکان دەناسێنن. کەسایەتییە ناسرواوەکانی ئەم روانگەیە برتیتن لە کێندرسە، هێگل، کانت؛ کە مرۆڤ لە وێنەی سەربردەی پەرەپێدەری هزر لە کۆمەڵگادا لە بەرچاو دەگرن.
روانگەی کۆمەڵناسی :
بنەمایەکی دەرئەنجام ناسانە بۆ مەعریفە لە بەرچاو دەگرێت و دەیگەڕێنێتەوە بۆ ئاکام. بەم مانایە کە مەعریفە تا ئەو شوێنەی نەگەشتووەتە ئەنجام هیچ نییە و بەس کاتێک کە کۆمەڵێک یان نیشاندەرێک دەگاتە ئاکامی روون،مەعریفە دەگاتە ئەنجام. ئەم روانگە لە ژێر کاریگەری ماتریالیسم و پراگماتیسم‌دایە و کۆمەڵناسانێک دەگرێتە خۆ کە لە سەر ئەو رایەن : کۆمەڵگا لە وێنەی هۆکاری کۆمەڵایەتی بۆ مەعریفەکان لە ژێر کاریگەری هەل و مەرجێکی تایبەتی کۆمەڵایەتین و بۆ ئەو دۆخە پیک دێن. کەسایەتییە ناسراوەکانی ئەم بازنەیە بریتین لە : سێن سیمۆن، فۆیر باخ، کارل مارکس؛ کە بنەمای ئەندێشەی ئەوان بەدی هێنەری هەر چەشنە زانیاریەکە.
لە کۆمەڵناسی هونەردا، زۆربەی کۆمەڵناسەکان دەچنە ئەم بازنەیەوە کە کەسایەتی‌گەلێک لە وێنەی : هاوزێر، لۆکاچ، گۆڵدمان، و جانیت ئۆڵف لە خۆ دەگرێت.
هاوزێر لە سەر ئەو بڕوایە: بۆ ناسینی بەرهەمە هونەرییەکان بەس دەبێت ئەو دۆخە ئابووری و کۆمەڵایەتیە کە بەرهەمی هونەری تێیدا خولقاوە بناسین، پێگەی هونەرمەند گرنگایەتیەکی تایبەتی هەیە کە هاوکات لەگەڵ هەل و مەرجی کۆمەڵگادا، لە بەرهەمی هونەریدا رۆڵێکی تایبەت دەگێڕن. ئەم رۆڵە لە دوو چەمکدا زۆرترین گرنگایەتیان هەیە :
1- شێواز
2- ناوەرۆک؛ کە گۆڕانکاریەکانی لە درێژایی زەماندا نیشاندەری کاریگەرییە کۆمەڵایەتیەکانە لە سەر هونەر.
روانگەی فەلسەفی – کۆمەڵناسی
ئەم روانگە لە ژێر کاریگەری بیرۆکەی مەعریفەیی شلێرە. سەرەرای ئەوەی کە هەبوونی ئەنجام دەخاتە بەرباس، بەڵام لە خودی مەعریفەدا دەمێنێتەوە و تێدەکۆشێ بیرۆکەیەکی روون لە سەر مەرعیفە بخاتە بەر باس. ئەو بڕوای بەوە هەیە کە نە کۆمەڵگا و نە مەعریفە هیچیان هۆکاری ئەوی دی نین، بەڵکوو مەعریفە بە شیوەیەکی پەتی بوونی هەیە.
ئەو مەعریفە لە وێنەی سنووری هۆکارگەلێکی بیرۆکەیی کە روونیەکی دەروونی بە تەواو مانا، بەڵام بە بێ هێزو دەسەڵاتن پێناسە دەکات و لە بەرامبەریدا کۆمەڵگا و دۆخی کۆمەڵایەتی بە سنووری هۆکارە راستیەکان ناوزەد دەکات کە هێز و گوڕی بەتەواو مانان بە بێ رووناکی دەروونی، لە یەکیەتی ئەم دوو لایەنەیە کە میژوو بەرەو پێشەوە دەڕوات.
لە پانتایی هونەردا؛ شلێر و لایەنگرانی لەسەر ئەو رایەن کە دۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی هۆکاری رەوتی دیاری کردن نین، بەڵکوو ئەوان مەرج و هۆکاری روودانی هونەرن و ئەو لە شێوازی شیاوی وەدیهاتنەوە بەرەو لەدایک بوونی دەبەن. ئەمە بە مانای هونەرە و کۆمەڵگا سەربەخۆیی هەبوونی خۆی هەیە، گەرچی کۆمەڵگایە کە دەست نیشان دەکات کە کامە جۆری هونەری بخولقێت. کۆمەڵگا هۆکارێکی رێ خۆشکەر و پێداگرە نەک هۆکاری سەرەکی.
سەرچاوە :
ئاماژە: ئەم بابەتە لە ژمارەی 32ی کاکێشان، پاشکۆی کوردستانی نوێ بڵاو کراوەتەوە.
لینکی بابەت:
