هونەر، تاک‌گەرایی، سیاسەت

هونەر، تاک‌گەرایی، سیاسەت

و: جەمشید بەهرامی

هونەر بەستێنی داهێنانی تاکە کەسیە. بە مانای سەربەخۆیی بەرهەمی هونەری( زەین ). ئەوەی کە مەبەستی دێکارت بووە. بەو واتایەی کە لە مودێرنیتی دا، بەرهەمی هونەری، سەربەخۆیە و توانای ئەنجامی هەموو کردەیەکی هەیە، کە وایە باشترین دۆخی مرۆڤ ئەوەیە کە هەرچێ بەرەو پێش دەڕوات سەربەخۆتر و ئازادتر بێت.

هونەر ئەو هەلە بۆ تاک‌گەرایی دەڕەخسێنێ، بوونی شێواز بە مانای رێخەری عەقڵانی هونەرمەندانە ، هونەرمەند بۆ گەیشتن بە تاک‌گەرایی دەبێت بگاتە جێگایەکی سەرتر لە شێواز ، کە وایە هونەرمەندی راستەقینە گرێی خواردووی ئازاد بیرکردنەوەیە.

بۆ دەستپێک لە هونەردا، دەبێت شیوازەکان ئەزموون بکرێت و بۆ بەردەوام بوون دەبێت سورریالیست بیت. بۆ پەرەپێدەری، ئازادی پێویستە. هانا ئارێنت دەڵێت: " سیاسەت بە مانای دیالۆگ و وتووێژی ئازاد و ئازادانە بڕیاردانە " لە روانگەی ئارێنتەوە، ئەسینای سەدەی پێنجەمی بەر لە زایین، خۆنوێنی سیاسەتی راستەقینە بووە.

شارومەندان بەشێوەیەکی ئازاد باسیان لە سەر دەور و بەریان دەکرد. وتوێژی فەرمی بە واتای ئازادی نگەتیڤ هیچ مانایەکی نەبوو. ئەو ئازادیە نگەتیڤەی کە " ئایزایا بەرلین " باسی دەکر. هیچ بەربەست و سنوورێک بەدی نەدەکرا.

لە هونەردا دوو جۆر سنوور و بەربەست بەدی دەکرێت:

-          سنووری هونەر لە سەر هونەر

-          سنووری کردەی دەرەکی لە سەر هونەر (بۆ درێژەی بابەت لێرە کرتە بکە)

شێواز و دەزگا، سنوور بۆ هونەرمەند دادەنی، بەو مانایەی کە هونەرمەند دەبێت بە بەشێک لە پێکهاتەیەک، ئایا لەم کاتەدا خولقاندنی راستەقینە هەر لە جیی خۆیەتی؟ خولقاندن، دەچێتە بازنەیەکەوە و سنووردار دەبێت و ئەمە خودی رەوتی تاک‌گەرایی بەرەوڕووی مەترسی دەکاتەوە، ئەمە سنووری دەرەوەخوازیە لە سەر زەین‌، سنووری داب و نەریت و سیاسەتە لەسەر هونەر.

کردەی دیتنی،باڵی بە سەر کردەی زەین‌دا دەکێشت. لێرەدا مودێرنیتی پاشەکشە دەکات چونکوو ئەوی‌دی باڵ بە سەر " خود " دا دەکێشێت.

ئازادی و سەربەخۆیی هونەری، تەواو کەری یەکترن. سیاسەتی ئازاد، هونەرێکی خولقێنەر بە دی دێنێت، زەینی هونەرمەند دەتوانێت سەرتر لە شیواز و پێکهاتەکان بگاتە ئازادی و تاک‌گەرایی ئایدیال بگاتە ئەنجام، هونەر دەتوانێت ئایدیالەکان بکێشێتەوە.

کەڵە نووسەری ئەدەبی سەدەی بیستەم، ئاندری مالرۆ، دەڵێت: " هونەر دژ بە چارەنووسە و هونەر دژ بە مەرگە". لە هونەردا هەتاهەتایی بوون بە ئەنجام دەگات، هەربۆیە مرۆڤ دەتوانێت لە رێگای هونەرەوە دەستەو یەخەی مەرگ ببێتەوە، لە هونەردا دەکرێت خولیاکان راستەقینە پیشان بدرێت.

لە روانگەی هێگلەوە، هونەر راستەقینە و عەقڵانییە، بەڵام مێشکی هونەرمەند سەرتر لە راستەقینەبوونە. لە هونەردا خولیاکان دەچنە ژێر رکێفی زەینەوە. ریالیست یان ئایدیالیست؟ لە هونەردا گەیشتن بە هەر کامەیان سانایە، هونەر دەتوانێت بەدی هێنەری کەشێک بێت بۆ جیاوازی و فرە رەهەندی.

فرە رەهەندی بەشێکە لە دیموکراسی، روانینی بازەرگانی لە هونەردا، خولقاندنی زەینی دەخاتە مەترسیەوە. دابەزینی زەینی خولقێنەری هونەر، لە بازاڕی بوون و بە بازەرگانی بوونی هونەرەوە دەست پێدەکات. ئەوەی کە ئادۆرنۆ بە "  کەلتووری پیشەیی" نازەدی دەکات. بە مانای ئامرازی بوونی کەلتوور، هزری هونەر بەردەوام بەرەوڕووی ئەو مەترسییە دەبێتەوە، کرنگترین مەترسی دیکە بەربەستی ئازادی هونەرە.

پشکوتوویی هونەری بەستراوەتەوە بە ئازادی بۆ هونەر ، لە دۆخێکی بە تەواو مانا دیموکراتیک، هونەر لە خولقاندنی بەردەوام نزیکتر دەبێتەوە؛ لێرەدا پێوەندی نێوان سیاسەتی دیموکراتیک و هونەری خولقێنەر بە روونی خۆ دەنوێنێ. خولقاندن لە ئازادی‌دا درووست دەبێت. لە کۆدا هونەر دەرەفەتی ئازادیخوازانەیە.

دەسەڵات، ئازادی هەڵدەوەشێنێتەوە، ئاندری ماڵرۆ لە شەستەکانی زایینی‌دا گووتی: " ئەرکی دەسەڵات ئەمر کردن بە هونەر نییە، بەڵکوو ئەرکی دەسەڵات خزمەت کردنە بە هونەر ". سیاسەت بە مانای دەسەڵات، بۆ پشکوووتنی کەلتوور دەبێت بۆ ئازادی هەرچی زۆرتری هونەر، رێ خۆش کەر بێت، بە واتای گرنگایەتی بە ئازادی پۆزۆتیڤی "ئایزایا بەرلین".

دەسەڵاتی‌ باش، دۆخێک پێک دێنێت کە لێهاتووییە تاکیەکان، بە پشکووتنی کردەیی بگەن. ( ئازادی پۆزۆتیڤ) لێرەدا یارمەتی بەهرەمەندەکان دەرخەری ئازادی پۆزۆتیڤە. هونەر دەتوانێت کەشێک بێت بۆ شۆرشگێڕ بوون. مۆریس بیلانشون دەڵێت : " وتەی شاعیر وتەی کەسێکە کە خۆی خستووەتە مەترسیەوە ". کە وایە لە هونەردا دەکرێ لەگەل کردەی نامرۆڤانەدا دەستەو یەخە بیت. هونەرمەند دەبێت پابەند بێت، بە واتایەکی دیکە دەبێت رۆشنبیر بێت؛ کاستۆریا دیس دەڵێت : " رۆشنبیر کەسێکە کە سەرتر لە شارەزایی و ئەرکەکەی، بە دوای پرسەکانی سەرەکی کۆمەڵگاکەدا چالاکانە دەڕوات و بیرۆکەیەک بە راشکاوانە بۆ رەخنە و گۆڕانی دۆخی هەنووکەیی دەخاتە بەر باس".

هونەرمەند دەتوانێت بە کەڵک وەرگرتن لە هونەری رۆژهەڵاتی، رەخنە بگرێت، لەم کاتەدایە کە هەنەرمەندی رۆشنبیر دێتە ئاراوە کە رەخنەگرە و رەخنەکەی لە رێگایەکی ناڕاستەوخۆ و وتەیەکی سەربەستەوە بە هونەرەکەی بەیان دەکات.

خۆپارێزی و خۆبواردن شیوەئازار و ئافەتی خولقاندنی هونەرییە. بۆ خۆلقاندن، دەبێت لە پانتایی کردەی بینراودا زەین رزگار بێت. رزگار بوون سەرەتای پشکووتنە.

هونەرێک کە سنووردار بێت هونەری ئازاد نییە، بە بڕاوی بۆدلێر: " مۆدێرنیتی بە مانای بەزاندنی ئەو سنوورانەیە کە لە بەرامبەر بەگوڕ بوونی هزر و بیردا بەربەستن ". لە روانگەی جۆرج باڵاندی : " مۆدێرنیتی بە مانای بزووتن و رۆشتنە، لەگەڵ دیاری نەکردنی جێگەیەکی دیاریکراودا ". مودێرنیتی بە مانای بەردەوام بەرەو پێش چوونە؛ هونەری مودیرن هونەرێکی سنوور بەزێنە و هاوکات سەرتر لە بنەماکان بیر دەکاتەوە. لێرەدایە کە پۆست مۆدێرنی هونەری و ئەدەبی لە دایک دەبێت.

لە راستیدا نیچە سەد ساڵ بەر لە ئێستا و لە ناوەڕاستی سەدەی نوزدەدا بنەمای ئەدەبیاتی پۆست مۆدێرنی داڕشت. سەرەڕای ئەوەی کە نەیدەزانی دوای مردنی ئاوەها دەناسرێت، نیچە سنوورەکانی بەزاند؛ بەو مانایەی کە مۆدیرن بوو، تەنانەت سەرتر لە مۆدیرن، واتە پۆست مۆدێرن. ئایا ئێمە زەینەکانمان سنووردارە؟ یان بیر لە خۆلقاندن و سنوور بەزاندن دەکەینەوە؟. لێرەدایە کە جیاوازیەکانی نێوان سەرترۆپکەکانی نوخبە و جەماوەری ئاسایی روون دەبێتەوە. بە واتایەکی دیکە جیاوازی لە نێوان سنوور بەزاندن و بەرەو سنوور چوون‌دایە.

خولقاندن باوی دڵی ئازادیە. رەخنە لە عەقڵیەتی مۆدێرنیش ئازادیە. لە دەستکەوتەکانی مۆدیرنیتی وەرگرتنی رەخنەیە. ئێمە لە گەڵ راستیەکاندا خوومان گرتووە. سەرتر لە راستیەکان – سوریالیسم – خولقاندن و ئازادی بەربڵاوتر دەکات، زەینی ئازاد، زەینێکی بەرپرسە نەک نابەرپرس. هونەری ئازاد هونەرێکی بەرپرسە لە هەمبەر رووداوەکانی کۆمەڵگاکەیدا و رۆشنبیرانە بینراوەکان دەکێشێتەوە و رەخنەیان لێدەگرێت.

لە رۆمی سەدەی شەشەمی زایینی‌ دا، بە کەسێک دەگوترا رۆشنبیر کە زانیاری لە سەردەمی خۆی ببێت. لە بەرهەمە هونەریەکاندا دەکرێت لەو وێنەی پێشکەش کردنی زانیاری بە بەردەنگ بگاتە ئەنجام، بەو مەرجەی کە هونەرمەند سنووری خۆپارێزی ببەزێنێت، بە واتەیەکی دیکە سەرتر لە گێڕاننەوەی رۆشنبیرانە خولقاندن بکات.

سەرچاوە:

ن: شەهرام شەرەفی  http://www.seymare.com/?p=968

ئەم بابەتە لە ژمارەی (35)ی پاشکۆی " کاکێشان "ی رۆژنامەی کوردستانی نوێ‌دا چاپ کراوە
لینکی بابەت لە کاکێشاندا:

http://www.calameo.com/read/0001639134541a2ec7f96